Harcerskie kodeksy postępowania moralnego w latach 1918-2017
(obietnica i prawo zucha, przyrzeczenie i prawo harcerza)

„Człowiek dziedziczy przeszłość.

Spadek to czasem przyjemny, a czasem kłopotliwy- ale taki, którego nie można nie przyjąć”¹.

„Dziedziczymy nawet tę przeszłość, która zdawałaby się, skończyła się definitywnie.

Ona, bowiem wpłynęła na sytuację, w której powstaje to, co nowe².

Marcin Kula

Harcerski system wychowawczy zmierza do osiągnięcia określonego ideału wychowania³ (jest on zawarty w statucie, w postaci zespołu cech, którymi powinien charakteryzować się członek wychowany przez organizację).

Atrybutem każdego ideału jest to, że wskazuje on na te cechy człowieka, których posiadanie jest niezbędne, aby żyć sensownie w danej rzeczywistości⁴. Zatem można stwierdzić, iż każdy ideał wychowania jest zdeterminowany przez kompleks czasowy i rzeczywistość społeczno- polityczno- gospodarczą. Realizacja określonych celów wychowania, (których źródłem są wartości⁵) jest urzeczywistnieniem takiego kształtu osobowości, która pozwala na uczestniczenie wychowankowi w życiu społecznym zgodnym z dominującym ładem w państwie⁶.

Harcerski ideał wychowania, jak każdy inny ideał, należy do zewnętrznych warunków obu podmiotów procesu wychowania (harcerzy i ich instruktorów) i jest formułowany z nadzieją na ukształtowanie człowieka określonej jakości (w interesie pośrednio- harcerskiej gromady a bezpośrednio- w interesie grupy społecznej zainteresowanej „urabianiem nosicieli” uznawanego przez tę grupę systemu wartości).Wartości akcentowane w harcerskim ideale wychowawczym w różnych okresach działalności organizacji wyprowadzane były z odmiennych przesłanek ideowych i światopoglądowych, w związku z tym w swojej istocie ulegały przeobrażeniom. Źródła ideałów wychowania harcerskiego są głęboko umiejscowione w historii kultury społeczeństwa polskiego. Ideał wychowania harcerskiego jest „produktem” czasów, w którym krystalizowały się organizacje harcerskie. Etos wychowania harcerskiego przeobrażał się pod wpływem następujących czynników: zmian społecznych, politycznych, historycznych, organizacji zrzeszających młodzież, religii i skautingu brytyjskiego⁷.

Na użytek praktyki harcerskiej z naczelnych wartości wyprowadza się pożądane role, jakie mają „odgrywać” członkowie organizacji. Są one zróżnicowane dla poszczególnych grup wiekowych, zatem można wyróżnić następujące: zucha, harcerki/harcerza, instruktorki/instruktora. Zostały one ujęte w zapisach kodeksów postępowania: zuchowego (obietnicy i prawie zucha⁸), harcerskiego (prawie i przyrzeczeniu harcerskim⁹), instruktorskiego (zobowiązaniu instruktorskim¹⁰)¹¹.

W poniższych rozważaniach, na podstawie analiz treści harcerskich kodeksów moralnych, zaprezentuje stałe i zmienne elementy w nich występujące w latach 1918-2017.

Nie przytaczam treści rot kodeksów oraz komentarzy na przestrzeni tych lat, gdyż zostały one opublikowane w moich publikacjach¹². Polecam również analizę dotyczącą przyrzeczenia harcerskiego w latach 1910-2010 autorstwa Bogusława Śliwerskiego¹³ oraz moją próbę interpretacji obejmująca lata 1918-2015¹⁴. Jak również teksty źródłowe opublikowane w serii Przywrócić Pamięć Oficyny Wydawniczej Impuls¹⁵.

Obietnica i prawo zucha¹⁶

OBIETNICA

Elementami stałymi w treści obietnicy są: intencja (obiecuję), forma aktywności (być dobrym), określenie podmiotu (zuch), wartość (dobro). Od chwili zatwierdzenia- 1934 r.- jednolitego tekstu dla organizacji męskiej i żeńskiej do rok 2017 jej treść zmieniono raz w 1957 r. W latach 1934–1957 wartością były gwiazdki zuchowe, w roku 1957 wprowadzono do roty następujące zmiany: czas obowiązywania— zawsze, oraz wartości— zawarte w Prawie zucha (którym zastąpiono gwiazdki zuchowe).

PRAWO ZUCHA

W treści prawa zuchowego można wyróżnić następująca stałe wartości i formy afirmacji. Wartości to Polska, dzielność, dobro, samodoskonalenie. Formy afirmacji: kocha, jest, stara się. Pozostałe uległy zmianom.

Tab. nr 2. Stale i zmienne wartości w zapisach tekstów prawa zuchowego tekstach w latach 1934–2017.

Zapisy prawa od 1934 r. zmieniano dwukrotnie (1957, 1995 r.). Zmiany dotyczyły liczby punktów i wartości. W latach 1934–1956 r. prawo składało się z czterech punktów, w 1957 r. dodano dwa punkty (które zawierały nowe formy aktywności: mówi, pamięta).

Przemiany wartości dotyczyły wartości:

— Bóg występującej w 1934 i 1995 r.:

1. W 1934 r. wartość ta występuje zgodnie z przyjętym przez ZHP pewnikiem ideowym „że jesteśmy dziećmi Jedynego Boga i z naszego Synostwa Bożego winniśmy wyciągać wszelkie konsekwencje— zgodnie z Chrystjanizmem¹⁷”, który był podobny— ale nie identyczny— z zapisami Konstytucji z 1921 r. w której przywoływano wartość Boga Wszechmogącego. W art. 111. poręczano obywatelom wolność sumienia i wyznania, a w art. 114. zaznaczano, iż wyznanie rzymsko- katolickie, będące religią przeważającej większości narodu, zajmuje w Państwie naczelne stanowisko wśród równouprawnionych wyznań¹⁸. ZHP nie przyjął oddzielnej roty dla członków z mniejszości religijnych, mimo czynienia takich ustępstw w przyrzeczeniu harcerskim od roku 1933¹⁹.

2. W 1995 r. w wyniku starań o ponowne członkowstwo w WOSM i WAGGGS wprowadzono do tekstu prawa ponownie wartość— Bóg.

— prawdomówności i obowiązkowości nowe wartości wprowadzone w 1957 r., utrzymane w 1997 r.

Tab. nr 3. Stale i zmienne wartości w zapisach tekstów prawa zuchowego w latach 1934–2017.

Prawo zucha	1934 r.	1957 r.	1995 r.
1	Bóg, Polska	Polska	Bóg, Polska
2	dzielność	dzielność	dzielność
3	dobro	prawdomówność	prawdomówność
4	samodoskonalenie	obowiązki	obowiązki
5		dobro	dobro
6		samodoskonalenie	samodoskonalenie
Wspólne zaznaczone kolorem

Przyrzeczenie i prawo harcerskie

PRZYRZECZENIE

Treść przyrzeczenia zmieniana była od 1919 r. dziewięciokrotnie. Jedyny niezmienny element to wartość Prawo harcerskie, przy czym umiejscowienie tej wartości podlegało już zmienności. Pozostałe elementy podlegały przeobrażeniom.

Tab. nr 4. Stale i zmienne wartości w tekstach przyrzeczeń harcerskich w latach 1919–2017.
Lp./rok	1919	1932	1945	1947	1950	1957	1964	1989	1990	1995
1	Bóg	Bóg	Niepodległa Demokratyczna Sprawiedliwa Polska	Bóg/ Dobro powszech-ne	Dobro Ojczyzny	Polska Ludowa	Ojczyzna	Polska	Bóg/ Prawda Sprawiedliwość	Bóg
2	Ojczyzna	Polska	Szlachetność	Polska	Sprawa socjalizmu	Prawda	Sprawa socjalizmu	Człowiek	Polska	Polska
3	Bliźni	Bliźni	Dobro powszechne	Bliźni	Prawo harcerskie	Sprawiedliwość społeczna	Pokój i szczęście ludzi	Prawo harcerskie	Bliźni	Bliźni
4	Prawo harcer-skie	Prawo harcer-skie	Prawo harcerskie	Prawo harcerskie	Polska Ludowa	Człowiek	Prawo harcerskie		Prawo harcer- skie	Prawo harcer- skie
5			Bóg			Prawo harcerskie
Stale wartości zaznaczone kolorem

Wartości

Względną stałością ale też zmiennością charakteryzują się wartości

— Polska— Ojczyzna, która występuje we wszystkich wersjach przyrzeczenia, przy czym jej umiejscowienie podlegało już zmienności— trzykrotnie jako Ojczyzna: 1919, 1950, 1964 r., w pozostałych jako Polska: bez dookreślenia (1932, 1947, 1987, 1990, 1995 r.) i z przydawkami: Niepodległa, Demokratyczna, Sprawiedliwa (1945 r.), Ludowa (1957 r.).

— Ludzie— człowiek— bliźni pojęcia stosowane zawsze w kontekście przywoływania chrześcijaństwa, stanowią wartość poza dwoma redakcjami tekstów w 1945 i 1950 r.

Pozostałe wartości cechuje już zmienność.

Tab. nr 5. Stale i zmienne wartości w zapisach rot przyrzeczeń harcerskich w latach 1919-2017.

Pozostałe elementy przyrzeczenia (intencja, zobowiązanie, czas obowiązywania, formy afirmacji) występują we wszystkich tekstach, ale ich treści podlegają zmianom.

Intencja/zobowiązanie

Siedmiokrotnie harcerz w trakcie składania przyrzeczenia wyrażał intencję mam szczerą wolę, trzy razy zobowiązywał się słowem przyrzekam.

Tab. nr 6. Występowanie intencji/ zobowiązania w tekstach przyrzeczeń harcerskich.
Tekst intencji/rok	1919	1932	1945	1947	1950	1957	1964	1989	1990	1995	liczba wystąpień
Mam szczerą wolę											7
Przyrzekam											3

Czas obowiązywania

We wszystkich rotach przyrzeczeń określono czas obowiązywania przyrzeczenia:

— przez całe życie— dziewięciokrotnie (w 1945 r. wzmocnione jeszcze słowem zawsze),

— zawsze i wszędzie— raz w 1950 r.

Tab. nr 7. Określanie czasu obowiązywania przyrzeczenia w tekstach rot przyrzeczeń harcerskich.
Czas/rok	1919	1932	1945	1947	1950	1957	1964	1989	1990	1995	liczba wystąpień
Całym życiem			swym			swym	swym				9
Zawsze											1
Zawsze i wszędzie											1

Formy afirmacji

Formy afirmacji występujące w tekstach przyrzeczeń harcerskich prezentuje tabela nr 8.

Względnie stałe są dwie formy afirmacji:

— bycie posłusznym, występuje w dziewięciu tekstach. W 1950 r., i tylko w tym roku zastąpione inną formą: wiernie przestrzegać.

— służba, ta aktywność dziewięciokrotnie występowała w tekstach rot jako pierwsza wymieniana aktywność. Pełnienie służby występuje ośmiokrotnie; w 1950 r. zlikwidowano pełnienie zostawiono służbę, tylko w 1945 r. nie uwzględniono tego typu aktywności w przyrzeczeniu harcerskim. Pozostałe formy cechuje już zmienność.

Zaprezentowana analiza stałości/zmienności zapisów przyrzeczenia harcerskiego nie potwierdza tez J. Chrabąszcza, który podkreślał, że przyrzeczenie harcerskie posiada dwie istotne cechy, 1. trafność sformułowań użytych przy jego redakcji przesadzającą o trwałości tej roty w życiu ruchu. Wprawdzie poddawano ją pewnym zmianom, to jednak istota jej pozostawała niezmienna, 2. to istota, która przesądzała, że działalność w harcerstwie, traktowano w kategorii służby, służby nie tylko w okresie przynależności do organizacji, ale służby całym życiem²⁰(...). W 1950 roku zastąpiono formułę całym życiem na zawsze i wszędzie. Służba nie należy do bezwzględnie stałych form występujących w przyrzeczeniu, można mówić jedynie o względnej stałości tej formy.

PRAWO HARCERSKIE

Wartości

W prawie harcerskim występuje jeden stały element: wartość przyroda, przy czym jej umiejscowienie i formy aktywności²¹ dla niej również są zmienne, (patrz tab. nr 10.). Względnie stałą wartością jest wspólnota narodowościowo-państwowa. W przypadku tej wartości można mówić o zmienności w stałości. W okresie konstytuowania się państwa polskiego operowano pojęciem Ojczyzna (1919, 1930 r.), później wprowadzono termin Polska (1932 r.), który występował już do 1990 r. W drugiej cezurze czterokrotnie dookreślono tę wartość słowami: Ludowa (1950, 1957, 1964 r.) oraz Demokratyczna (1945 r.). Pozostałe wartości cechuje zmienność, patrz tab. nr 10 i 11.

Zaprezentowana analiza stałości/zmienności zapisów prawa harcerskiego nie potwierdza tez J. Chrabąszcza, który podkreślał, że:

— Prawo pomimo różnorodnych zawirowań historycznych (...) zawsze (podkreślenie-to i następne- K.M.) stanowiło dekalog harcerskiego wychowania i ideał, do którego dążyć należy przez czyn, samodoskonalenie i ofiarną służbę²². Jedyną stałą formą afirmacji w prawie harcerskim jest jednak poznanie, a służba i obowiązki wykazują względną stałość.

— Na słowie harcerza polegaj jak na Zawiszy na trwałe zostało związane z Prawem Harcerskim od X Nadzwyczajnego Walnego Zjazdu ZHP (1930 r.)²³. W dziesięciu analizowanych redakcjach prawa harcerskiego w latach 1919–1990 słowność nie należy do bezwzględnie stałych form- występuje siedmiokrotnie.

— Jednym z najbardziej charakterystycznych (...) i najtrwalszych elementów etosu harcerskiego, choć na przestrzeni lat zmieniano jego zapis i redakcję jest hasło o wstrzemięźliwości od alkoholu, paleniu tytoniu i rozpusty płciowej²⁴. Tę tezę można potwierdzić jedynie wówczas, gdy nie uwzględni się tekstu prawa harcerskiego z 1950 r.— gdzie nie zostały ujęte te wymogi.

We wszystkich redakcjach prawa występują wartości allocentryczne i egocentryczne.

W pierwszej cezurze zachowano równowagę: po 6 wartości allocentrycznych i egocentrycznych oraz 2 punkty łączące w sobie wartości indywidualne i grupowe w każdej redakcji. W PRL przeważały wartości allocentryczne, występują w 8 punktach od 1947. W trzeciej cezurze, po przewadze egocentrycznych w 1989 r., od 1990 r. powrócono do równowagi między wartościami charakterystycznej dla pierwszej cezury.

Wśród dziesięciu analizowanych redakcji Prawa harcerskiego w 5 zachowano równowagę, (w każdej 6 punktów dotyczyło wartości allocentrycznych, 6 wartości egocentrycznych), przewaga (i to znaczna) wartości allocentrycznych wystąpiła tylko i wyłącznie w okresie PRL— czterokrotnie. Dwukrotnie po traumach kulturowych— w 1945 i 1989 r.- nastąpiła dominacja wartości egocentrycznych

W ośmiu redakcjach prawa harcerskiego dominują wartości duchowe, raz w 1950 r. dominantą są wartości społeczne. W 1964 r. występuje równowaga pomiędzy wartościami społecznymi i duchowymi. Pozostałe wartości— intelektualne i fizyczne— występują w 1 do 4 punktów.

Formy afirmacji

W zapisach prawa występuje jedna stała forma afirmacji: poznanie (przy czym jej umiejscowienie cechuje się już zmiennością), można jeszcze wyróżnić dwie względnie stałe formy: wypełnianie obowiązków i służbę. Pozostałe cechują się zmiennością (patrz tab. nr 13 i 14.).

Tab. nr 14. Formy aktywności w latach 1919-1990.
Forma aktywności/rok	1919	1930	1932	1945	1947	1950	1957	1964	1989	1990	razem
poznawanie	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	10
wypełnianie obowiązków	1	1	1	1	1	0	1	1	1	1	9
służba	1	1	1	1	1	1	1	1	1	0	9
karność	1	1	1	1	1	0	1	0	0	1	7
pogoda ducha	1	1	1	1	1	0	1	0	0	1	7
słowność	1	1	1	1	1	0	1	0	0	1	7
oszczędność	1	1	1	1	1	0	0	0	0	1	6
ofiarność	1	1	1	1	1	0	0	0	0	1	6
pożyteczność	1	1	1	0	1	0	1	0	0	1	6
braterstwo	1	1	1	0	1	0	1	0	0	1	6
rycerskość	1	1	1	0	1	0	0	0	0	1	5
miłowanie	1	1	1	1	1	0	0	0	0	1	6
posłuszeństwo	1	1	1	0	0	0	0	0	0	1	4
czystość	1	1	1	0	1	0	0	0	0	1	5
pomoc	1	1	1	0	0	0	1	1	0	1	6
szlachetność	0	0	0	1	0	0	1	0	0	0	2
obrona	0	0	0	1	0	0	1	1	0	0	3
czczenie	0	0	0	1	0	0	0	0	0	0	1
szanowanie	0	0	0	1	1	1	1	1	1	0	6
uczenie/ nauka	0	0	0	1	0	3	0	1	1	0	6
prawdomówność	0	0	0	1	0	0	0	0	0	0	1
odwaga	0	0	0	1	0	0	1	1	0	0	3
uczynność	0	0	0	1	0	0	0	0	0	1	2
opanowanie	0	0	0	1	1	0	0	0	0	0	2
gospodarność	0	0	0	1	1	0	1	0	1	0	4
praca	0	0	0	0	1	0	0	1	1	0	3
przyjaźń	0	0	0	0	1	0	1	1	0	0	3
miłość	0	0	0	0	1	1	0	0	0	0	2
walka	0	0	0	0	1	1	0	1	0	0	3
zaprawianie	0	0	0	0	0	1	0	0	0	0	1
koleżeństwo	0	0	0	0	0	1	0	1	0	0	2
dbanie	0	0	0	0	0	1	1	1	1	0	4
przygotowanie	0	0	0	0	0	1	0	0	0	0	1
sprawiedliwość	0	0	0	0	0	0	1	1	0	0	2
pracowitość	0	0	0	0	0	0	1	0	0	0	1
wytrwałość	0	0	0	0	0	0	1	0	0	0	1
stawianie	0	0	0	0	0	0	1	0	0	0	1
zmiana	0	0	0	0	0	0	0	1	1	0	2
bycie	0	0	0	0	0	0	0	1	0	0	1
sprawność	0	0	0	0	0	0	0	1	0	0	1
siła	0	0	0	0	0	0	0	1	0	0	1
rozumienie	0	0	0	0	0	0	0	0	0	1	1
rozwijanie	0	0	0	0	0	0	0	0	0	1	1
myślenie	0	0	0	0	0	0	0	0	0	1	1
działanie	0	0	0	0	0	0	0	0	0	1	1
uczciwość	0	0	0	0	0	0	0	0	0	1	1
dzielność	0	0	0	0	0	0	0	0	0	1	1
odpowiedzialność	0	0	0	0	0	0	0	0	0	1	1
życzliwość	0	0	0	0	0	0	0	0	0	1	1
opiekuńczość	0	0	0	0	0	0	0	0	0	1	1
ochrona	0	0	0	0	0	0	0	0	0	1	1

Zaprezentowana analiza wartości allocentrycznych i egocentrycznych, jak również rozkładu poszczególnych wartości występujących w prawie harcerskim, pozwala stwierdzić, iż organizacja skupia się²⁵ na wartościach zbiorowości/kolektywu a nie podmiotowych.

ZHP szczyci się ciągłością swej tradycji. K. Jaskot pisze: mimo różnorakich przeobrażeń światopoglądowych i politycznych zachowała ona szereg elementów tradycyjnych, modyfikowanych tylko w niewielkim stopniu: nazwa, system organizacyjny, metodyka pracy, symbole i atrybuty zewnętrzne, zwyczaje (...). Wyniki badań potwierdzają stałość nazwy, pozostałe elementy podlegały znacznym modyfikacjom.

Dalej autor podkreśla stałość pewnych idei i wartości w jej wychowawczym działaniu: 1. idea służbie narodowi i państwu, 2. kształtowanie pozytywnego stosunku do innych ludzi, 3. doskonalenie własnej osoby, 4. umiłowanie przyrody²⁶. Również i A. Krzanowski podkreślał: w organizacji zawsze uczono braterstwa i miłości bliźniego (...)²⁷. Analiza badawcza potwierdza słuszność dwóch z zaprezentowanych tez 1. stałości idei służbie narodowi i państwu oraz 2. umiłowania przyrody, pozostałe wartości występują (np. w kodeksach postępowania harcerskiego), ale nie wykazują się stałością.

 hm dr Katarzyna Marszałek