Nawigacja
Tadeusz Wyrwalski: W totemowym kręgu





"W totemowym kręgu"



Tadeusz Wyrwalski



Słowo \"totem\" powstało w języku ojibwa u Indian plemienia Algonkinów w północnej
strefie Wielkich Jezior Ameryki Północnej.


Wyrażenie \"ototeman\" znaczy w przybliżeniu \"on należy do mojej krwi\". W ten sposób oznaczano przynależność klanową: makwa nindotem - \"niedźwiedź jest moim klanem\", pindiken nindotem - \"wejdź mój bracie klanowy\" itd. Klany Ojibwa noszą najczęściej nazwy zwierząt.

Zagadnienie totemizmu stało się przedmiotem badań etnologów, etnografów i antropologów, począwszy od monumentalnej pracy J.Frazera \"Totemism and Exogamy\". Ponieważ formy, w jakich przejawia się totemizm, są bardzo różne w różnych częściach świata, podobieństwa bardzo powierzchowne, a przejawy mogą występować w wielu kontekstach bez związku z pokrewieństwem rzeczywistym lub dom niemanym, to absolutnie nie można ich objąć jedną kategorią. Te i podobne obserwacje stały się przyczyną sporów między uczonymi, pragnącymi zgłębić istotny sens totemizmu. Możemy uznać, że nazwa totemizm odnosi się do pewnej formy organizacji społecznej i praktyki magiczno - religijnej.

Jej cechą charakterystyczną jest wiązanie klanów lub rodów wewnątrz plemienia z pewnymi klasami zwierząt, roślin lub rzeczy nieożywionych, przy czym każda grupa związana jest z odrębną klasą. Jednocześnie trzeba podkreślić wielką skuteczność działania totemów dla skonsolidowania klanów i jednoczenia ich, aż do utworzenia większego kręgu jakim jest plemię. Zgodnie z mitologią samych tubylców, obok totemów zbiorowych wyróżnia się indywidualne duchy opiekuńcze, czyli manido. System \"duchów\", zupełnie różny od systemu nazw totemicznych jest zhierarchizowany i uporządkowany. Wspólne dla systemu nazw totemicznych i systemu duchów są tylko duchy wód. Pozyskanie sobie ducha opiekuńczego było uwieńczeniem działania ściśle indywidualnego.


W oparciu o swe badania społeczeństw australijskich A. P. Elkin rozróżnia dwie główne formy totemizmu, mianowicie : indywidualny i klanowy. Totemizm indywidualny dotyczy pewnego stosunku między czarownikiem a danym gatunkiem zwierząt, najczęściej gadów. Zwierzę udziela pomocy czarownikowi w jego działalności. Utożsamianie człowieka z totemem pociąga za sobą zakaz spożywania zwierzęcia totemowego. Gatunek zoologiczny jest pośrednikiem pomiędzy duszą gatunku a duszą czarownika. Jeśli chodzi o totemizm klanowy, to klany są zwykle totemiczne, czyli członkowie ich nie spożywają mięsa jednego lub kilku zwierząt totemowych i mają obowiązek odprawiania obrzędów w celu zapewnienia ich rozmnażania się, obowiązek szanowania ich życia, legowisk i spokoju. Stosunek jednoczący członków klanu z ich totemami bywa genealogiczny, kiedy totem jest uważany za protoplastę klanu lub lokalny, kiedy gromada związana jest z totemami poprzez terytorium, gdzie zwierzęta totemowe mają swoje siedziby i gdzie przebywają duchy, pochodzące z ciała mitycznego protoplasty. Przynależność do tego samego totemu jest wyrazem lokalnego zjawiska solidarności gromady. Wszystkie typy totemizmu wyrażają, według Elkina, z jednej strony pokrewieństwa i współdziałania ludzi z naturą, z drugiej - ciągłość przeszłości z teraźniejszością. Twierdzenie, że totem jest świętością, sprowadza się do stwierdzenia, że istnieje stosunek rytualny (czyli całość obowiązujących postaw i zachowań) między człowiekiem i jego totemem.
W pierwszej fazie swego rozwoju klan nadaje sobie instynktownie emblemat, który zwykle jest tylko prymitywnym rysunkiem konturowym. Następnie \"rozpoznaje\" w nim wyobrażenie zwierzęcia i uzupełnia rysunek. W dalszej fazie wyobrażenie to ulega \"uświęceniu\" przez uczuciowe utożsamianie się klanu ze swym emblematem. Członkowie klanu starają się upodobnić do postaci swego totemu przez swój ubiór lub uzbrojenie, strojąc się w pióra, rogi, czy też uczesanie, które przypominałoby kształt zwierzęcia. Starają się także za pomocą zniekształceń i tatuażu zaznaczyć ten kształt na swoim ciele.


W skautingu totemy zostały wprowadzone przez Ernesta Thompsona Setona, twórcę skautingu leśnego w Ameryce. Wkrótce rozpowszechniły się we wszystkich organizacjach skautowych całego świata. Ernest Thompson Seton, zwany \"Czarnym Wilkiem\", założył w roku 1902 zrzeszenie młodzieży zwane \"Indianami Puszczańskimi\", będące oryginalnym systemem wychowawczym, opartym na wzorach z życia czerwonoskórych Indian i na ich systemie plemiennym. E. Th. Seton
bardzo szybko zrozumiał olbrzymie znaczenie wychowawcze totemizmu i wprowadził totemy indywidualne wraz z mianami puszczańskimi dla poszczególnych skautów oraz totemy zbiorowe, jako godła klanów (zastępów) i całych szczepów. Na godła wybierano najczęściej jakąś rybę, ptaka lub zwierzę. W swej książce \"The Book of Woodcraft\" podaje Seton kilka przykładów nadawania godła przez poszczególne szczepy: \"Pewien szczep wyruszyl w długą podróż w poszukiwaniu totemu. Uzgodnili między sobą, że pierwsza napotkana żywa istota, której nazwę znają, będzie ich totemem. Podróżowali caly dzień i nie spostrzegli nic odpowiedniego. W drugim dniu wyprawy przestraszyli na bagnie niebieską czaplę, która uciekła, wydając szorstki krzyk. W ten sposób otrzymali nazwę: \"Niebieskie Czaple\" i przyjęli jako okrzyk wojenny charakterystyczny krzyk tego ptaka - \"Hrrrrr\".

\"Latające Orły\" otrzymały swą nazwę, siedząc przy ognisku Rady i oczekując na znak wodza do wyboru godła. Nagle znad jeziora nadleciał wielki orzeł, przeleciał nad obozem i następnie zawrócił z powrotem nad jezioro. Zaakceptowano to jako znak i szczep otrzymał nazwę: \"Latający Orzeł\" z New Jersey\".


Przy nadawaniu totemu indywidualnego bierze się pod uwagę jakąś charakterystyczną cechę, którą odznacza się dany skaut. Jeśli ktoś np. dobrze pływa, otrzymuje totem \"żółwia\", jeśli dobrze skacze - \"konika polnego\", jeśli dobrze biega - \"renifera\" itp. Nadawanie totemu wiąże się zawsze z nadaniem \"miana puszczańskiego\", które najczęściej podkreśla jakąś specjalnie charakterystyczną cechę zwierzęcia totemowego lub też innego, niezwierzęcego totemu, jak np.: \"Szary Lis\", \"Samotny Wilk\", \"Mała Sowa\", \"Wielki Księżyc\", \"Złamane Pióro\", \"Milczący Wąż\", \"Brzęczący Komar\", \"Czuwający Wilk\", \"Czerwony L is\", \"Jeleni Trop\", \"Grzmiący Głos\", \"Oko Rysia\", \"Ma!a Żmija\", \"Biały Orzeł\", \"Niedźwiedzia Łapa\", \"Chytra Pantera\", \"Biegająca Antylopa\", \"Ogniste Serce\", \"Czarna Wrona\", \"Mały Bóbr\", \"Samotny Żubr\", \"Nocne Oko\", \"Orle Oko\", \"Nadsłuchująca Jaszczurka\", \"Skaczący Łoś\", \"Biała Antylopa\" itp.






(rys. 1)


Każdy skaut musi szybko i dokładnie narysować sylwetkę swego totemu, by takim rysunkiem podpisać się w grach terenowych i na listach. Poza tym winien wszystko wiedzieć o zwierzęciu, czy też innym przedmiocie, będącym jego totemem. I tak np. gdy totemem skauta jest \"Sowa\", czy też \"Mała Sowa\", to musi on znać życie i zwyczaje sów, wiedzieć, gdzie one latają w nocy, gdzie kryją się w ciągu dnia, musi znać i umieć naśladować krzyk sowy, którym porozumiewa się z innymi skautami w czasie ćwiczeń terenowych. Musi również umieć tropić sowy.


W skautingu leśnym totem indywidualny zdobywa się najczęściej przez dokonanie jakiegoś śmiałego czynu lub też po przejściu specjalnych prób leśnych , wtajemniczających skauta w istotę puszczaństwa. Natomiast totem zbiorowy klanu i szczepu przysługuje statutowo każdemu skautowi, przyjętemu do danej jednostki organizacyjnej.


Totemem całej społeczności skautów leśnych jest głowa białego bawołu, symbolizowana przez białą tarczę z niebieskimirogami



















(rys. 2)

Używa się go przede wszystkim na palach totemowych, na sztandarach i proporcach oraz w publikacjach. Sztandarem szczepu lub klanu w amerykańskim skautingu leśnym był totem szczepu lub klanu na tarczy przymocowanej do drzewca ok. 8 stóp długości, pomalowanego na czerwono. Na szczycie drzewca znajdowała się mała tarcza białego koloru z przymocowanymi niebieskimi rogami





















(rys. 3)

Zamiast tarczy można na drzewcu umocować proporzec z wyhaftowanym godłem. W tym wypadku proporzec jest zawieszony na poprzeczce.























(rys. 4)





"Pale totemowe"


W każdym obozie skautów leśnych, na centralnym miejscu, najczęściej koło ogniska , stoi okazały i starannie wykonany pal totemowy, symbolizujący całą mądrość i zręczność leśnego szczepu. Również każdy klan (zastęp) posiada swój własny totem, umieszczony na mniejszym palu przed swoim namiotem. Każdy szczep, czy też klan ma swą historię, tradycje, zwyczaje i specjalne cele. Wszystko to zaznacza się (najczęściej pismem obrazkowym przez wypalanie) na palu totemowym. W zimie pal totemowy szczepu znajduje się na honorowym miejscu w harcówce, otoczony palami totemowymi klanów i ich proporczykami.


Szczep zmienia się ustawicznie, stare wilki - wygi odchodzą na samotne łowy, młode wilczki dorastają, wilki zmieniają się w gromadzie, ale pal totemowy trwa, przypominając piękne chwile i chlubne czyny szczepu, budząc nadzieje na coraz piękniejszą przyszłość. Pal totemowy towarzyszy skautom przy wszystkich podniosłych chwilach i obrzędach w szczepie, w czasie nadawania mian puszczańskich, przyznawania stopni i sprawności puszczańskich, towarzyszy Radzie Kręgu Wodzów, gdy zapadają najważniejsze decyzje w sprawach szczepu. Pal totemowy, w imię honoru szczepu, zachęca skautów do coraz aktywniejszej pracy nad sobą i do coraz głębszego poznawania Mądrości Leśnej.





A oto kilka wzorów pali totemowych:













Rys. 5











Pal totemowy, będący symbolem głównej idei życia puszczańskiego, spotykany najczęściej na obozach skautów leśnych. Na palu czerwona tarcza okrągła, będąca symbolem nieskończoności, wieczności i jedności skautów leśnych; na niej skrzydła nasion sykomora, będącego symbolem życia przyrody, \"kluczem życia\". Spoza tarczy wyrastają dwa rogi bizona, znak potężnej siły. Z miejsca, gdzie tarcza łączy się z palem , wznoszą się ku górze dwa ramiona, będące symbolem służby bożej przez nieskończoną (tarcza) siłę (rogi) życia (skrzydła sykomora). Człowiek z wzniesionymi ku niebu rękami był zawsze symbolem czci dla Boga. Na naszym palu ramiona są odchylone w bok, przedramiona uniesione ku górze, a dłonie zwrócone swymi płaszczyznami ku przodowi. Na ramionach tych Indianie zawieszali kości i rogi złowionych zwierząt. Na tarczy
umieszczali totem plemienia i jego wodza.


















Rys. 6

Pal totemowy, wzorowany na totemie \"Polarnego Niedźwiedzia\", wodza indiańskiego szczepu \"Czarnych Nóg\". Niedźwiedź polarny idzie ku północy, czyli szuka wiedzy, prawdy i postępu. Przeto na górze widać gwiazdę polarną, pod nią ryba, która zanurza się głęboko i zdąża ku północy. Pod rybą harcerska lilia i tropy, wiodące również na północ.






Rys. 7









\"Siwy Wilk\". Wilk jest symbolem najbystrzejszego zwiadowcy - skauta. Siwy - bo już jest stary, wypróbowany, doświadczony wilk wyga. Pod nim wschodzące słońce (symbol świeżości), poniżej ręka skauta, złożona w znak pozdrowienia.





















Rys. 8

Totem inspektorki \"Minobi\" (R. Clark), naczelniczki \"Dziewcząt obozowego ogniska\". Na palu trzy języki płomienia - symbolu skautowego ogniska obozowego, pod nim liść lipowy a jeszcze niżej sercew przerwanym kręgu słońca.

















Rys. 9.Totem trójjedni: Trzy koła w siebie wpisane , w punkcie zbieżności wybuchają trzy płomienie, symbolizujące Prawdę, Piękno i Dobro, trzy elementy ludzkiego ducha, identycznie z sobą pod względem wartości i tworzące razem jedność. Można się w tym znaku dopatrywać również trzech zasad życia skautowego (honor, braterstwo, obowiązek), czy też trzech czynników człowieczego życia (duch, umysł, ciało). Koło jest symbolem doskonałości, jedności, nieskończoności. Płomień symbolizuje życie, twórczość, rozwój, siłę oraz żarliwość w służbie swym ideałom.












Rys. 10Pal totemowy szczepu \"Żółwi\".






























Rys. 11.










Pal totemowy "Latających Orłów", na palu widoczne również totemy klanów.

























Rys. 12

Oryginalny indiański pal totemowy \Orłów\.



























Rys.13










Oryginalny indiański pal totemowy \Niedźwiedzi\


Tradycyjnym symbolem kultu praojca - słońca jest od pradziejów swastyka.


Przyjęło się powszechnie, że każdy skaut leśny pozdrawia totem innego skauta. Jest to reguła, przestrzegana w skautingu leśnym bardzo rygorystycznie. Również na palu totemowym pozostawia się wszelkie wiadomości dla innych skautów. Jeśli np. jakiś skaut odwiedza inny obóz, a mieszkańcy obozu są nieobecni, to pozostawia na palu wiadomość w piśmie obrazkowym dla swych przyjaciół.



Pale totemowe wykonujemy bardzo starannie, wycinając wszelkie elementy zdobnicze w postaci płaskorzeźb przy pomocy noża i różnego rodzaju dłut. Poszczególne elementy totemowe barwimy korzystając z barwników, jakie dostarcza las. Do wykonania samych totemów, wieńczących od góry pal totemowy, jak np. na rysunku pierwszym, używamy krążków, wyciętych z pni drzew, różnego rodzaju kory, charakterystycznie powyginanych gałęzi, zwłaszcza ze skarłowaciałych drzew iglastych, różnych korzeni i szyszek. Naszą największą troską musi być zawsze dbałość o to, aby pal totemowy pasował do swego otoczenia, aby nie gryzł się z naszym środowiskiem naturalnym, z lasem. W ogóle skauting leśny wytworzył swój własny styl puszczański w zdobnictwie i w pionierce obozowej, oparty o najlepsze wzory indiańskie. Nie zatraćmy tego stylu i kultywujmy go nadal w naszych obozach, gdyż posiadamy bardzo stare i piękne tradycje puszczańskie w harcerstwie.



Social Sharing: Facebook Google Tweet This

Brak komentarzy. Może czas dodać swój?
Dodaj komentarz
Zaloguj się, aby móc dodać komentarz.