Katarzyna Marszałek

Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy

https://orcid.org/0000-0003-3969-8453

marszalek@ukw.edu.pl

Harcerstwo to nie tylko „skauting plus niepodległość”- wybiórczy przegląd definicji harcerstwa

Słowa kluczowe

Harcerstwo, definicje

Streszczenie

W poniższych rozważaniach ukazuje niektóre próby zdefiniowania harcerstwa. Artykuł traktuję jako przyczynek do dyskusji, pomoc w ewentualnych badaniach całościowych nad definicyjnym ujęciem harcerstwa, które być może pomogłyby przezwyciężyć stereotypowe myślenie o harcerstwie jako „skautingu plus niepodległość”, które nadal wielokrotnie pojawia się w wielu dyskusjach instruktorskich w ZHP. Zaprezentowane poniżej definicje pochodzą z kwerend przeprowadzonych w 2020 roku, w zasobach Biblioteki Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy (analizie poddałam zapisy: encyklopedii, słowników oraz słowników pedagogicznych).

W pierwszej części prezentuje dookreślenia harcerstwa za: Jadwigą Burską, Wandą Czarnota, Stanisławem Grabskim, Ewą Grodecką, Bogdanem Hillebrandtem, Wiktorem Frantzem, Mieczysławem Schreiberem, Stanisławem Sedlaczkiem, Lechosławem Słyszynem, Tadeuszem Strumiłło, Urszulą Sobkowiak, Eugeniuszem Piaseckim, Radą Naczelna ZHP, Leopoldem Ungeheuerem. W drugiej części umieściłam pełne definicje z wybranych materiałów źródłowych[1] (takich jak encyklopedie, leksykony, słowniki). Do opracowania materiału zastosowałam schemat badań historycznych.

Keywords

Scouting, definitions

summary

 Some attempts to define scouting are shown in the following considerations. I treat the article as a contribution to the discussion, helping in possible comprehensive research on the definition of scouting, which could help to overcome the stereotypical thinking about scouting as "scouting plus independence", which still appears many times in many instructor discussions in the Polish Scouting Association.

In the first part, the definitions of scouting are presented after: Jadwiga Burska, Wanda Czarnota, Stanisław Grabski, Ewa Grodecka, Bogdan Hillebrandt, Wiktor Frantz, Mieczysław Schreiber, Stanisław Sedlaczek, Lechosław Słyszyn, Tadeusz Strumiłł, Urszula Sobkowiak, Eugeniusz Piasecki, Leopold Ungeheuer.  the Supreme Council of the Polish Scouting Association. In the second part of the article, I present full definitions from selected sources (such as encyclopedias, lexicons, dictionaries). I used a historical research scheme to develop the material. 

Ewa Grodecka w jednej ze swych publikacji pytała „czym jest Harcerstwo polskie? Czy ruchem, który powstaje samorzutnie, jako zaspokojenie wewnętrznej ludzkiej potrzeby realizowania pewnej ideologii, pewnego stosunku do życia? Czy organizacją ludzi, którzy chcą służyć idei harcerskiej i w służbie dla tej idei wychowywać młodzież? Czy systemem wychowawczym, uznawanym za słuszną i prostą drogę do wychowywania ludzi takich, jakich nam potrzeba? Czym jest harcerstwo polskie? Powstało w różnych punktach Polski na wieść o skautingu angielskim, która padła na glebę żyzną, bo przygotowaną przez twarde żywoty rycerzy dawnej Polski, z Zawiszą Czarnym na czele, i niby przez mgłę oglądane dzieje takich niewiast, jak Regina Żółkiewska, Anna Jabłonowska, Zofia Chrzanowska, przez prace i prześladowania młodzieży, przez czyn powstańczy w latach niewoli. Powstało wtedy, kiedy na ziemi władała tylko przemoc, a pod ziemią i tam, gdzie nieco lżej było, tętniło bujne, nowe życie, przygotowujące czyn, przygotowujące odzyskanie bytu państwowego Polski i prawa budowania Wielkiej Rzeczypospolitej własną myślą i własnymi dłońmi”[2].

Bogdan Hillebrandt określił, że „różnice pomiędzy angielskim skautingiem a jego polskim odpowiednikiem uwidoczniły się w praktycznej działalności. Skaut angielski pracował nad sobą ku chwale brytyjskiego imperium i umacniania jego potęgi, działalność skautów angielskich była przez państwa aprobowana i popierana. Skaut polski nie mógł liczyć na poparcie swej organizacji przez zaborcze państwa, a jego praca służyć miała walce z tymiż państwami o odbudowę własnej, polskiej państwowości”[3]. Tadeusz Strumiłło zaznaczał „Forma angielska znalazła w Polsce przygotowaną, odrębną, własną treść dążeń, pragnień i doświadczeń. Nie potrzebowaliśmy szczepić dopiero obcego ruchu na naszym gruncie, wystarczyło zastosowanie genialnie wynalezionych form skautowych do naszego ruchu samokształceniowego i samowychowawczego, i oto powstało polskie harcerstwo”[4]. Jak dodaje Wiktor Frantz „harcerstwo tworzono z myślą wszechstronnego odrodzenia etycznego, ideowego (politycznego), fizycznego i wojskowego”[5].

E. Grodecka stwierdziła: „Idea z za morza, zjednoczona z ideą tradycji odwiecznie polskiej i z żywym od szeregu pokoleń ruchem wyzwoleńczym dała początek skautowemu ruchowi polskiemu, który z czasem przyjął nazwę Harcerstwo”[6]. Mieczysław Schreiber i Eugeniusz Piasecki tak opisywali przyjęcie nazewnictwa polskiego „Pomysły szlachetnego i rozumnego generała angielskiego mają w sobie tyle pierwiastków wszechludzkich, że na ogół nadają się dla każdego narodu. (...) Należało jednak spolszczyć nazwy, oprzeć się na swojskich przykładach dziejowych i współczesnych, wskazać rodzinne ideały, nieraz dość wybitnie różne od brytyjskich”.[7] „Słownictwo harcowe poddaliśmy wyczerpującym rozprawom w Komisyi Wychowania fizycznego T. N. S. W. i wprowadziliśmy tylko nazwy, przez tę komisyę jednomyślnie przyjęte”.[8] „Harcerz, harcmistrz, harce, harcerstwo, harcować – to wszystko (z wyjątkiem drugiego według liczby analogii nowo utworzonego wyrazu) słowa nie tylko staropolskie (...). (...) harc (...) w szerszem znaczeniu oznaczającą zabawę rycerską. Oddaje, zatem ten wyraz znacznie lepiej całość pojęcia, stworzonego przez Baden-Powella, wraz z jej najpiękniejszą stroną- prawem rycerskim, aniżeli sama nazwa oryginalna.[9]” Słowa „harcerz”, „harcownik” pojawiły się już w 1909 r. w „Raporcie porannym” – druczku meldunkowym[10]. Jak wspomina S. Sedlaczek „Rok 1914 przynosi coraz szersze rozpowszechnianie się słownictwa zaproponowanego przez prof. Piaseckiego, więc harcerz, harcerka, harcerstwo, zamiast skaut, skautka, skauting it.p”.[11]  W 1931 roku, S. Sedlaczek relacjonował: „skauting, mianowicie, jest z pewnością jednym ze źródeł dzisiejszego harcerstwa, ale bynajmniej nie źródłem jedynym, a można śmiało powiedzieć, że nawet bez skautingu jakiś ruch do niego podobny byłby powstał u nas w rozwoju tych idei i metod, jakie na ziemiach polskich zrodził się. (…) Ideologia, metody i pomysły organizacyjne zsyntezowane w harcerstwie zrodziły się i wzrastały: 1) w konspiracyjnych organizacjach ideowych, wychowujących politycznie i społecznie, 2) w sokolnictwie i pokrewnych ośrodkach opierających dążenie do odrodzenia narodu o odrodzenie fizyczne, 3) w „Eleusis” i „Eleuterii- Wyzwoleniu” w organizacjach przygotowujących do czynu zbrojnego. (…). Jeszcze jedno trzeba zrobić zastrzeżenie: wszystko, co było twórcze i wartościowe w pracy narodowej pod zaborami, rodziło się w organizacjach konspiracyjnych lub przez nie było ujmowane i kierowane. Organizacje jawne były jakoby organami, nieraz dosyć wyspecjalizowanymi do poszczególnych zadań”[12]. W 1936 r. S. Sedlaczek stwierdził „harcerstwo nasze powstało w dobie, gdy wielka wojna była przeczuwana. Oczekiwanie wydarzeń wielkich, w których my właśnie, nasze pokolenie miało być powołane do dźwigania całej odpowiedzialności za ich wyniki dla Polski- to oczekiwaniu wycisnęło bardzo wyraźnie znamię na pierwocinach skautingu w Polsce. Jaskrawy i bardzo gorąco umiłowany cel sprawienia bojowej gotowości w szeregach dorastającej młodzieży w bardzo wielu umysłach zaciemniał cel  zasadniczy skautingu: wychowanie człowieka, przetworzenie typu narodowego”[13].

S. Grabski określił, iż „Celem harcerstwa nie jest zorganizowanie jak największej ilości młodzieży - ale wytworzenie wzorowych obywateli. (...) Naczelnem wskazaniem organizacji harcerskiej powinno być: nie ilość- tylko jakość, nie podnoszenie przeciętnego poziomu charakterów szkolnej młodzieży, ale wykształcenie właśnie nieprzeciętnych charakterów.”[14] Ewa Grodecka stwierdza harcerstwo jest „ruchem, organizacją i systemem wychowawczym, w istocie swej głęboko polskim, choć realizującym najpiękniejsze idee ogólnoludzkie”[15]. „Ruch ten stworzył formę organizacyjną, jako ośrodek myśli i pracy skautowej w Polsce”[16]. A. Małkowski określił „Organizacja- to potęga! Wysiłki jednostek są stokroć miej wydatne, jeżeli nie są zorganizowane... Organizacja- to potęga! Stworzyć ją- to zmienić słabe umiłowania jednostek w ogromną akcję zbiorową. Ale rozwój organizacji zależy od współpracownictwa z nią wszystkich objętych nią członków. Organizacja jest wynikiem współudziału wszystkich w jednej pracy. (...) Że każdy w miarę swojej możności do wspólnej pracy przyczyniać się powinien i że powinien mieć łączność duchową między sobą a całością- to jasne”[17].

W 1937 roku stwierdzono „Niewątpliwie, ogromnym zadaniem jest realizacja celu, jaki stawia przed sobą cały skauting- osiągnięcie wszechświatowej przyjaźni i powszechnego pokoju, na tej właśnie przyjaźni opartego. Siła, konieczna do zrealizowania tego celu, leży w postawie, w działaniu zorganizowanej młodzieży skautowej całego świata, w zespoleniu woli, uczucia u myśli młodych pokoleń wszystkich narodowości, wyznań i ras.

Cel nasz bowiem obejmuje nie tę lub inną narodowość, nie to czy inne państwo, - obejmuje on całą ziemię. Idea skautowa przyszła do nas z za morza i od pierwszej chwili zlała się z polską tradycją, polskimi dążeniem i polskim czynem w bryłę jednolitą, nierozerwalnie zrośniętą ze służbą Polsce. (…) My jesteśmy ruchem i z całym naszym życiem nierozłącznie związane jest działanie. My jesteśmy ruchem młodzieży i dlatego cechy naszego działania to entuzjazm, idealizm, rozmach zdobywamy – i moc, właściwą młodym sercom i młodym ramionom”[18].

W latach 70 tych XX wieku  Jadwiga Burska oraz Lechosław Słysz określił, że można rozpatrywać harcerstwo jako „działalność służącą zaspokajaniu określonych potrzeb jednostek, grup i całego społeczeństwa”[19].  Autorzy Ci wyróżnili następujące funkcje założone harcerstwa:

-rozwój fizyczny, hartowanie organizmu;

-wdrażanie ogólnoludzkich wartości etycznych;

-kształtowanie zdyscyplinowania, posłuszeństwa, postaw antagonistycznych itp. – w celu uczenia rządzenia państwem;

-kształtowanie postaw patriotycznych;

- kształtowanie postaw ideowych;

-kanalizowanie (przechwytywanie) potrzeb realizowanych spontanicznie przez rówieśnicze grupy nieformalne[20].

Wymienione funkcje są realizowane poprzez działalność wychowawczą prowadzoną w jednostkach takich jak szóstki zuchowe, gromady, zastępy, drużyny. Jadwiga Burska[21] zaznaczyła, że model działania drużyny harcerskiej opiera się:

„Po pierwsze: na powszechnie przyjętej tezie, że człowiek rozwija się w toku własnej aktywności i działania.

Po drugie: że działanie i aktywność człowieka uruchamiana jest na zasadzie żywionych przez niego motywów, potrzeb, chęci, pragnień, zainteresowań.(...)

Po trzecie: że utrwalają się tylko działania, które okazały się być dla człowieka nagradzające

Po czwarte: że człowiek tym chętniej podejmuje działania skierowane na osiągnięcie jakiegoś celu/rezultatu/ im  1° w większym stopniu wynik ten zaspokaja jego potrzeby /motywacja/ oraz 2° im większe jest  prawdopodobieństwo osiągnięcia tego wyniku.

Po piąte: okres rozwojowy dzieci i młodzieży obejmowanej przez ZHP charakteryzuje się stopniowym spadkiem autorytetu dorosłych przy jednoczesnym narastaniu i potęgowaniu się wpływu grup rówieśniczych.

Po szóste: jest to w zasadzie uszczegółowienie pierwszego problemu- zachowanie może utrwalać postawy już istniejące, o ile jest z nimi zgodne oraz może wpływać na ich zmianę/ jeżeli jest ona zasadniczo niezgodna z postawami/. Najważniejszym z warunków zmiany postaw jako następstwa zachowania jest nie tyle samo zmuszenia jednostki do niepożądanego dla niej zachowania, ile uzyskanie w pewnym stopniu jej zgody lub osobistego zaangażowania. Najkorzystniejszy z nich polega na postawieniu jednostki w sytuacji dobrowolnego wyboru zachowania się takiego, które niezgodne jest z żywionymi przez nią w danym momencie postawami. Chodzi najprawdopodobniej o to, aby jednostka mogła podjąć samodzielnie decyzję i aby wytworzyło się w niej subiektywne poczucie /mniej lub bardziej uświadomione/, osobistej odpowiedzialności za podjęcie tej decyzji i za skutki, jakie przyniesie jej realizacja”[22].

Leopold Ungeheuer określił, iż „Ruch [harcerski][23] ma prężność i zdolność rozwijania się wewnętrznego i ekspandowania*[24] na zewnątrz, jeżeli jego hasła są mocne i ciągle żywotne, posiada dzielnych wodzów, rozporządza konkretnymi metodami i środkami do zrealizowania głoszonych haseł, skupia jednostki aktywne, zapalne i wytrwałe, ma zapewniony stały dopływ nowych członków”[25]. I dalej „Są trzy czynniki wpływów, którym podlega każdy harcerz, biorący czynny udział w życiu ruchu: przygoda, zastęp, wódz. Wykorzystując zamiłowania, dążenia i inicjatywę jednostek, harcerstwo ujmuje życie w formie harców. Harcem nazywać będziemy taki akt życia harcerskiego gromady, w którym występują te trzy czynniki”[26].

W 1983 roku, Urszula Sobkowiak zaproponowała, następujące ujęcie harcerstwa[27]: 

Koncepcja wychowania i socjalizacji dzieci i młodzieży poprzez jej organizowanie w samorządne, kierowanie przez instruktorów zespoły, w których dzieci i młodzież rozwijają swą aktywność, zaspokajają ważne potrzeby, oczekiwania i aspiracje, pełnią określone role społeczne, kształtują charakter, początkują proces samowychowania, pełnią służbę społeczną- przy użyciu specyficznych metod tworzących harcerski system wychowawczy, nakierowany na osiąganie ideałów i celów wychowania określonych w Prawie i Przyrzeczeniu Harcerskim (Prawie i Obietnicy Zucha).

Polski młodzieżowy ruch społeczno-wychowawczy, zapoczątkowany w latach 1910-11, mający na celu wdrażanie, realizację i stałe doskonalenie koncepcji harcerstwa.

Organizacja dzieci, młodzieży i instruktorów, tworząca we współczesnej Polsce Związek Harcerstwa Polskiego, mająca na celu wdrażanie, realizację i doskonalenie koncepcji harcerstwa, dysponująca w tym celu statutem, programem, metodyką, strukturą organizacyjną, kadrą i systemem jej kształcenia, wydawnictwami, bazą materialną, posiadającą obecnie status stowarzyszenia wyższej użyteczności, współtworząca wraz z innymi związkami młodzieży współczesny polski ruch młodzieżowy, współdziałająca w osiąganiu celów ze szkoła oraz innymi instytucjami kształcenia i wychowania dzieci i młodzieży w Polsce oraz skupiająca dla osiągania swych celów społecznych ruch przyjaciół harcerstwa.

Zespół czynników konstytuujących styl życia młodzieży, jej zorganizowanych grup oraz ludzi wychowanych w tych grupach, ukształtowanych w wyniku aktywnego uczestnictwa w życiu organizacji harcerskiej oraz funkcjonujących w polskiej kulturze narodowej pojęć i oczekiwań, wynikających z wieloletniego dorobku i tradycji ruchu harcerskiego.

Potocznie terminem tym bywa również określany:

-zespół, metod harcerskich (metodyka harcerska, system metodyczny),

-ogół członków organizacji na określonym terenie”.

W 2014 roku Wanda Czarnota stwierdziła, „harcerstwo trudno precyzyjnie zdefiniować, bowiem jednocześnie  można je opisywać jako ruch, organizację i system wychowawczy, stawiający sobie za cel wychowanie dziewcząt i chłopców na prawych i dzielnych obywateli świadomych odpowiedzialności za własne wybory życiowe i wrażliwych na potrzeby innych ludzi. Harcerstwo kształtuje postawy zaangażowanego uczestnictwa w życie społeczne tu i teraz, poprzez inicjowanie sytuacji wymagających jednoznacznych zachowań moralnych (zgodnych z Prawem i Przyrzeczeniem). Własna metoda wychowawcza i zróżnicowane formy aktywności uczyniły z harcerstwa bezpieczną i ciekawą drogę do dorosłości dla wielu pokoleń Polek i Polaków. Model harcerskiego wychowania ukształtowała historia narodu i złożona sytuacja społeczno-polityczna polskiej państwowości, która w XX wieku podlegała ciągłym zmianom”[28].

W 2016 roku Rada Naczelna ZHP przyjęła uchwałę w sprawie definicji harcerstwa, w której pozytywnie zaopiniowała treści, których zakres powinien zostać zawarty w definicji harcerstwa:

„Organizacja harcerska to skupiające dzieci, młodzież oraz osoby dorosłe stowarzyszenie prowadzące działalność harcerską w oparciu o służbę społeczną kadry wychowawczej. Działalność harcerska to działalność mająca na celu wychowanie i inspirowanie do samorozwoju dzieci i młodzieży prowadzona w oparciu o harcerski system wychowania. Harcerski system wychowania to nawiązujący do dorobku światowego skautingu i polskiego ruchu harcerskiego, kompletny zespół celów, zasad i środków oddziaływania, stwarzający warunki do wszechstronnego i harmonijnego rozwoju fizycznego, intelektualnego, emocjonalnego, społecznego, wolitywnego i duchowego dzieci i młodzieży. Elementami harcerskiego systemu wychowania są: ideał wychowawczy, metoda harcerska oraz program działania. Harcerski ideał wychowawczy to określony przez organizację harcerską zbiór szczegółowych celów wychowania i samorozwoju, ukierunkowanych na kształtowanie cech charakteru oraz postaw charakteryzujących świadomego i aktywnego obywatela państwa polskiego, przejawiających się w braterstwie, służbie i pracy nad sobą, a wyrażonych w formie Prawa Harcerskiego (lub inaczej nazwanego kodeksu postępowania) obowiązującego wszystkich członków organizacji. Metoda harcerska to charakterystyczny dla wszelkich ruchów harcerskich i skautowych sposób osiągania zamierzonych efektów wychowawczych i samorozwojowych. Metodę harcerską charakteryzuje sześć zasad oddziaływania: Zasada oddziaływania pozytywnego; Zasada oddziaływania od wewnątrz; Zasada oddziaływania indywidualnego; Zasada oddziaływania wzajemnego; Zasada oddziaływania naturalnego; Zasada oddziaływania pośredniego[29].

Oddziaływanie wychowawcze prowadzone zgodnie z metodą harcerską dokonuje się głównie poprzez: przykład osobisty kadry wychowawczej, stopniowanie trudności, współzawodnictwo i współdziałanie, stwarzanie warunków do nauki samodzielności i odpowiedzialności m.in. poprzez powierzanie wychowankom zadań i obdarzanie ich zaufaniem oraz działanie w małych grupach rówieśniczych kierowanych również przez osoby niepełnoletnie. Program działania to zbiór przedsięwzięć i zadań, których zrealizowanie powinno skutkować osiągnięciem zamierzonych efektów prowadzących stopniowo do celów wychowania i samorozwoju określonych w ideale wychowawczym. Program powinien być dostosowany do każdej osoby podlegającej oddziaływaniu harcerskiemu i do każdego, tworzonego przez te osoby środowiska.

Do programowych środków oddziaływania należą między innymi: służba społeczna; kontakt z przyrodą i puszczaństwo; poszukiwanie przyjaciół i rozwijanie braterstwa; poznawanie historii i kultywowanie tradycji; uczestnictwo w kulturze i rozwijanie zainteresowań; rozwijanie zaradności ekonomicznej; turystyka i krajoznawstwo; techniki harcerskie (survivalowe)[30]” [31].

Jednocześnie Rada Naczelna zobowiązała dwie przedstawicielki[32] ZHP do przedstawienia innym organizacjom harcerskim treści niniejszej uchwały oraz upoważniła je „do ewentualnych dalszych prac nad ostatecznym brzmieniem definicji harcerstwa w duchu przyjętego przez Radę Naczelną ZHP zapisu oraz uzasadnieniem do ustawy o harcerstwie”[33].

Część II. Definicje z  

1. 1.      Harcerstwo, Janik Zygmunt [w:] Mała Encyklopedia pedagogiczna pod red M. Jakubowskiego i W. Pomykało, Wychowanie 1970/1971, s. 474-483

Harcerstwo (Związek Harcerstwa Polskiego)- jest ideowo-wychowawczą, masową, dobrowolną organizacja dzieci, młodzieży i dorosłych instruktorów. Pracująca pod ideowym kierownictwem partii, stanowiącym samodzielną część polskiego ruchu młodzieżowego, harcerstwo ściśle współpracuje z pozostałymi ideowo-politycznymi organizacjami młodzieży, wnosi swój wkład w umacnianie jedności młodego pokolenia Polski Ludowej.

ZHP był współinicjatorem założenia Światowej Federacji Młodzieży Demokratycznej (ŚFMD) i jest jej członkiem. Inspirował również utworzenie Międzynarodowego Komitetu Organizacji Dziecięcych (CIMEA) przy ŚFMD. Naczelnik Związku Harcerstwa Polskiego jest członkiem Prezydium CIMEA, a organizacja odgrywa ważna rolę w działalności Komitetu, przeprowadzając różne międzynarodowe imprezy dziecięce, które znajdują się w programie CIMEA lub są objęte jego patronatem (czwórbój lekkoatletyczny, Europejska konferencja dziennikarzy pracy dla dzieci, międzynarodowe obozy letnie dla dzieci itp.)

Zadania wychowawcze Naczelnym zadaniem wychowawczym harcerstwa jest przygotowanie dzieci i młodzieży do aktywnego życia w społeczeństwie. Organizacja budzi i umacnia wśród swoich członków umiłowanie do Polski Ludowej, rozwija poczucie ideowej więzi i solidarności z wszystkimi narodami walczącymi z uciskiem społecznym i narodowym, a szczególnie bogate treści czerpie z historii rewolucyjnych walk polskiej klasy robotniczej, kontynuuje postępową działalność ruchu młodzieżowego w Polsce. Przykładem działalności, służącej zapoznawaniu dzieci i młodzieży z najnowszą historię Polski i kształtowania ich patriotycznej postawy, SA alerty harcerskie organizowane przez Główną Kwaterę ZGP i Redę Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa. Corocznie, na początku maja, wszyscy członkowie organizacji- zuchy, harcerze i instruktorzy przystępują do porządkowania miejsc uświęconych walką i martyrologią Polaków w okresie II wojny światowej, organizują przy pomnikach i mogiłach poległych warty honorowe, przy harcerskich ogniskach spotykają się z weteranami walk o Polską niepodległą, socjalistyczną, Poznawanie przeszłości i troska o zachowanie w pamięci bohaterskiej walki narodu polskiego z faszystowskim okupantem jest stałym zadaniem alertowym. Informacje i pamiątki z tego okresu zebrane przez drużyny w toku kolejnych alertów dały początek inicjatywie organizowania „Izb Pamięci Narodowej” w szkołach. W toku każdego alertu zuchy i harcerze wykonują jeszcze inne zadania związane z najważniejszymi w danym roku wydarzeniami społeczno-politycznymi. W 1970 r. z okazji okazją 25-lecia Polskiej Marynarki Wojennej harcerze zapoznawali się z problemami i osiągnięciami naszej gospodarki morskiej, pisali listy do załóg statków, zapraszali na harcerskie zbiórki marynarzy, organizowali konkursy wiedzy o morzu itp.

Założone zadanie przysposobienia młodzieży do życia w społeczeństwie socjalistycznym harcerstwo wypełnia poprzez: przygotowywanie młodzieży do świadomego wyboru zawodu rozwijanie jej gotowości i umiejętności obronnych, troskę o poszerzenie jej wiedzy społeczno-politycznej, rozbudzanie szerokich zainteresowań kulturalnych i rozwój fizyczny.

To pokolenie, które znajduje się obecnie w szeregach harcerstwa wejdzie w życie jako ludzie dorośli, przygotowani do pracy zawodowej za pięć, dziesięć lub piętnaście lat. Dlatego organizacja dużo uwagi poświęca ukazaniu dzieciom i młodzieży perspektyw rozwojowych kraju, szans indywidualnych każdego człowieka w społeczeństwie przyszłości i wyrobienia cech ideowo-moralnych, jakimi winien się charakteryzować członek społeczeństwa socjalistycznego.

Tym sprawom poświęcony jest jeden ze stałych kierunków programu działania harcerskiego, uchwalony na początku roku 1970 pod nazwą „Azymut- Polska 1980”. Kierowane do harcerzy zadania tego programu uwzględniają problematykę rozwoju kraju w najbliższej pięciolatce i w dalszej perspektywie oraz nawiązują do tych zagadnień, jakie w kategoriach wychowawczych wyznaczają decyzje partii w sprawie intensywnego rozwoju naszej gospodarki.

Swą działalność organizacja wzbogaca i uzupełnia wysiłki wychowawcze szkoły i rodziny. Jej specyficzna rola w ogólnospołecznym froncie wychowania wyraża się w tym, iż wiąże dzieci i młodzież z życiem społecznym, dostarcza doświadczeń społecznych i uczy wykorzystywać w codziennej praktyce wiedze i umiejętności nabywane w szkole. W toku społecznego działania organizacja kształtuje postawę ideowo-moralną dzieci i młodzieży, kładzie szczególny nacisk na kształtowanie ich aktywnego stosunku do życia. Jednym z podstawowych zadań każdego harcerza jest dobra nauka w szkole. Dlatego współdziałanie ze szkołą zajmuje w programie wychowawczym organizacji pierwszoplanowe miejsce. Znajduje to wyraz w normach moralnych obowiązujących harcerzy (zawartych w prawie i przyrzeczeniu harcerskim) oraz w różnorodnych formach działania. W szczególności harcerstwo uczy rzetelnego wypełniania obowiązków, kształtuje szacunek dla wiedzy, pobudza ambicje przodowania w jej zdobywaniu; działa na rzecz budowania emocjonalnych więzi harcerzy z ich rodzimą szkołą, wyrabia szacunek do nauczycieli, uczy poszanowania szkolnego mienia, współorganizuje życie społeczności uczniowskiej na terenie szkoły, inicjując udział dzieci i młodzieży w różnorodnych poczynaniach (np. obchody Dnia Nauczyciela, udział w organizowaniu uroczystości państwowych, urządzanie imprez rozrywkowych itp.); podejmuje działania służące wyrównywaniu warunków do nauki wśród dzieci i młodzieży, przeprowadzając tzw. akcję „równego startu” najpopularniejszą formą działalności w tej dziedzinie jest organizowanie kursów do zdobycia rowerowego prawa jazdy, dla uczniów, którzy mieszkają z dala od szkoły, urządzanie parkingów rowerowych przed szkołami kursy napraw i konwersacji rowerów oraz organizowanie pomocy materialnej dla tych, którym trudne warunki materialne nie pozwalają na samodzielne zakupienie roweru. Inną formą pomocy jest udział harcerstwa w różnych akcjach polegających na organizowaniu dojazdów dzieci do szkół).

Harcerstwo szeroko propaguje wśród swoich członków tezę, że najistotniejsza sprawą w ich nauce szkolnej jest praca, osiąganie pozytywnych wyników ze wszystkich przedmiotów, przy jednakowych staraniach wybicia się ponad przeciętność w wybranej dziedzinie wiedzy. Organizacja uważa za niesłusznie spotykane czasem przypadki wykorzystywania faktu przynależności ucznia do harcerstwa jako środka do piętnowania za niepowodzenia w nauce, natomiast popiera jako konstruktywną zasadę zwracania się do zespołu harcerskiego (zastępu, rady drużyny), aby pomógł tym, którzy mają trudności w nauce lub rozważył ich postawę jeśli zaniedbują obowiązki szkolne.

Zasady wychowawcze. Zasady wychowawcze, jakimi obecnie kieruje się ZHP zostały ukształtowane po 1956 roku: kiedy to organizacja przekształciła się w samodzielny związek. Należą do nich: zasada wychowania przez działalność społeczną podejmowaną dobrowolnie, z własnej inicjatywy przez zespoły harcerskie. Podstawą wyboru zadań są dostrzegane przez harcerzy w ich otoczeniu potrzeby społeczne. Zespoły dzieci i młodzieży spotykają się z przedstawicielami władz i organizacji społecznych, odwiedzają instytucje i zakłady pracy, spotykają się z ludźmi zasłużonymi w walce o wyzwolenie społeczne i narodowe oraz wyróżniającymi się w budowie socjalistycznej Ojczyzny, przeprowadzają tzw. „zwiady społeczne”, w wyniku których zdobywają informacje, w jaki sposób mogą być użyteczni, jaki mogą podjąć zadania na rzecz środowiska. Zasada ta jest realizowana powszechnie, zarówno w skali mniejszych zespołów (np. w formie zorganizowania przez zastęp harcerski młodzieżowej służby ruchu itp.) jak również w szerokiej skali hufców chorągwi i całego Związku na drodze podejmowania tzw. akcji programowych (np. w toku akcji „Bieszczady” organizowanej w ciągu kilku lat przez Chorągiew Rzeszowską harcerze wyznaczyli trasy turystyczne na szlakach bieszczadzkich, urządzili w namiotach „hotele” dla turystów, brali udział w pielęgnowaniu lasów i naprawianiu przejść i dróg). Każdego roku we wszystkich chorągwiach przeprowadzanych jest kilkadziesiąt podobnych akcji oraz znacznie szerzej rozbudowanych działań. Przykładem centralnej, ogólnopolskiej kampanii programowej stanowiącej teren społecznej aktywności harcerzy jest rozbudowa Fromborka- miasta M. Kopernika. Harcerze z drużyn specjalnościowych przy zawodowych  szkołach budowlanych, mechanicznych, górniczych, ogrodniczych i innych budują pomieszczenia gospodarcze dla mieszkańców Fromborka i zabudowania komunalne, urządzają kwietniki i zieleńce miejskie, naprawiają drogi i chodniki itp. Harcerze z drużyn przy szkołach gastronomicznych, poligraficznych, pielęgniarskich itp. troszczą się o zapewnienie warunków życiowych, organizację rozrywki i wypoczynku dla drużyn „produkcyjnych”. Zgodnie z charakterem organizacji we wszystkich tych akcjach harcerze poza praca społeczną uczestniczą w bogatym programie zajęć służących rozwijaniu ich zainteresowań, zdobywaniu nowych umiejętności i wiedzy, poznaniu kraju itp. Zasada rozwijania aktywności i inicjatywy każdego harcerza oraz systematycznie, w miarę wzrostu dojrzałości zastępu harcerskiego, zwiększanie samorządności młodzieży. Harcerze uczą się od początku swojego pobytu w zespole harcerskim, iż sami musza decydować o swej działalności i samodzielnie rozwiązywać problemy jakie stwarzają podjęte zadania. Osiąganiu tych umiejętności służy struktura zespołu (pracą drużyny kieruje rada która przydziela zadania zastępom i ocenia ich wykonanie) oraz reguły postępowania zawarte w harcerskich jednostkach metodycznych- stopniach i sprawnościach (nakazują one dokonywanie w zastępach podziału pracy między poszczególnych członków, zmianę ról w toku wykonywania różnych prac, dokonanie oceny wykonywanej pracy i postawy każdego członka zastępu). Zasada oddziaływania starszych  na młodszych jako forma przekazywania doświadczenia społecznego młodszym i rozwijania aktywności społecznej oraz umiejętności działania społecznego starszych.  Drużyny zuchowe, harcerskie w szkołach podstawowych i specjalnościowe w szkołach średnich i zawodowych łączą się w tak zwane związki drużyn (szczepy i ośrodki). Drużyny skupiające starszych członków organizacji obowiązane są podejmować określone zadania na rzecz drużyn młodszych, przy czym szczególny nacisk położony jest na to, aby harcerze stale wykorzystywali swoje umiejętności związane z ich specjalizacją szkolną i harcerską do rozszerzania wiedzy i umiejętności młodszych kolegów np. harcerze z drużyny wodnej lub żeglarskiej organizują naukę pływania dla młodszych, harcerze z drużyn służby zdrowia przeprowadzają kursy niezbędne dla zdobycia sprawności sanitarnych, organizują obsługę sanitarną na wycieczkach ich młodszych kolegów itp. Zadania na rzecz młodszych przewidywane są we wszystkich opracowaniach programowych kierowanych do drużyn harcerskich przez władze organizacyjne oraz zawartych w regulaminach stopni i sprawności, np. dla uzyskania stopnia „wędrownika- wędrowniczki” (dla harcerzy w wieku 15-16 lat) trzeba wykonać zadanie na rzecz drużyn zuchowych lub harcerskich (przy szkołach podstawowych- przyp. ZJ), to znaczy między innymi przeprowadzić zawody sportowe, zorganizować „Dzień Zucha”, grę terenową, występ artystyczny…” itp.  

Zasada wychowania w zespole. Drużyna harcerska (zuchowa) jest w organizacji podstawowym środowiskiem wychowawczym. Wszystkie zadania aktywizujące harcerzy są kierowane przez władze organizacji do drużyny harcerskiej. W drużynie harcerz (zuch) przechodzi wszystkie szczeble awansu organizacyjnego aż do osiągnięcia statusu instruktora. Organizacja pracy i ocena postawy harcerza według przyjętych norm moralnych wymagają działania zespołowego, zakładają kolektywne rozstrzygnięcia. Jednakże harcerstwo nie zaniedbuje sprawy rozwijania indywidualnych zainteresowań, umiejętności i uzdolnień harcerzy. Służy temu szeroko rozbudowany system sprawności indywidualnych (inaczej zwanych fachowymi) i odznak specjalistycznych. W każdej grupie wieku organizacja oferuje swoim członkom po kilkadziesiąt różnego rodzaju sprawności zawierających wymagania dostosowane do poziomu odbiorców. Sprzyjają one rozwijaniu zainteresowań, umiejętności i wiedzy harcerzy w takich dziedzinach, jak różne dyscypliny nauki i wiedzy społecznej, techniki, kultury, turystyki, sportu. Zdobycie określonej ilości sprawności indywidualnych lub odznak specjalistycznych jest niezbędnym warunkiem uzyskania kolejnego wyższego stopnia  harcerskiego, a więc wyższej pozycji w hierarchii organizacyjnej i większych uprawnień (a wraz z nimi- obowiązków) społecznych. Zgodność wychowania zespołowego z rozwijaniem zainteresowań. Za tę część pracy, która najbliższa jest jego indywidualnym zainteresowaniom. Za wykonanie tej pracy (i po uzupełnieniu dodatkowych wymagań zawartych w regulaminie sprawności) stanowiącej zarazem część zespołowego zadania harcerzy otrzymuje sprawność (odznakę) indywidualną. Zasada szczegółowej roli instruktora wobec zespołu harcerskiego. Instruktor pełniąc funkcje kierownika i wychowawcy zespołu jest zarazem członkiem organizacji. Obowiązują go te same rygory organizacyjne i normy moralne (wyjątek wobec pełnoletnich instruktorów stanowi rezygnacja z rygorystycznego przestrzegania zakazu palenia papierosów, aczkolwiek organizacja zachęca do abstynencji). Rezultatem takiego układu organizacyjno-wychowawczego jest to, iż instruktor występuje wobec harcerzy jako przyjaciel lub starszy bardziej doświadczony kolega, którego opinie i decyzje z tego właśnie względu mają większe znaczenie. W miarę dojrzewania życiowego harcerzy i rozwoju zespołu udział jednoosobowej decyzji instruktora zmniejsza się. W drużynach specjalnościowych przy szkołach średnich rada drużyny w całości kieruje działalnością drużyny, głos drużynowego (najczęściej rówieśnika harcerzy- ucznia tej samej szkoły) równy jest głosom pozostałych członków rady. Program działania. Zgodnie z założeniami wychowawczymi program harcerstwa jest programem działalności społecznej.  Założenia te implikują sposób definiowania planowanej działalności organizacji. Władze naczelne Związku określają jedynie ogólne problemy- tzw. kierunki działania wynikające z ogólnych zadań wychowawczych i potrzeb społecznych. W oparciu o te kierunki tworzone zespoły instruktorskie i drużyny harcerskie decydują i podejmują konkretne zadania w swoich środowiskach. Najogólniejsze ramy działalności programowej ustala co cztery lata zjazd harcerski. Program Zjazdu stanowi wytyczna dla czteroletnich, regionalnych programów chorągwi (jednostek wojewódzkich ZHP) i corocznych wytycznych władzy Naczelnej ZHP, która określa najważniejsze aktualne kierunki pracy organizacji. W latach 1968-1972 harcerstwo realizuje uchwalony na IV Zjeździe (w 1968r.) program pod nazwą „Harcerska Służba Polsce”. Wyznacza on sześć głównych kierunków działania organizacji.

I Wiedza o kraju i świecie- nakazujący wzmożenia wysiłków w rozszerzaniu wiedzy społeczno-politycznej, umacnianiu racjonalnych postaw ideowej obrony zjawisk zachodzących w życiu społecznym kraju i świata. Harcerstwo wypracowało szereg masowo stosowanych form szerzenia wiedzy społeczno-politycznej wśród młodzieży, W szkołach średnich działają harcerskie kluby wiedzy społeczno-politycznej „Omega”, na obozach harcerze spotykają się z naukowcami- ekonomistami, socjologami, etykami itp…, wysłuchują pogadanek na interesujące ich tematy, dyskutują o wybranych problemach współczesnych i politycznych. Od kilku lat harcerstwo uczestniczy w ogólnopolskiej międzynarodowej imprezie „Olimpiada Wiedzy o Polsce i Świecie  Współczesnym”, a od roku szkolnego 1969/70 zainicjowano w szkołach podstawowych ogólnopolski „Turniej Wiedzy Obywatelskiej”.

II Ludowa obronność Ojczyzny- wyznacza zadania w zakresie obronnego przysposobienia młodzieży. Kształtowanie gotowości i umiejętności obronnej harcerzy jest istotnym elementem ich patriotycznej postawy. Harcerstwo szerzy wiedzę o tradycjach i historii Wojska Polskiego, o jego współczesnej sile obronnej, rozbudowuje drużyny harcerskie o specjalnościach obronnych, nawiązuje współprace z organizacjami działającymi na rzecz umacniania obronności kraju. Z inicjatywy ZHP została opracowana i jest powszechnie zdobywana przez harcerzy Młodzieżowa Odznaka Sprawności Obronnej (MOSO). Harcerskie drużyny specjalnościowe uczestniczą  w stałej imprezie tzw. „Manewrach Techniczno-Obronnych” stanowiących przegląd ich sprawności i umiejętności obronnych.

III Nauka. Organizacja wpaja młodzieży przekonanie, że zdobywanie wiedzy, wykorzystywanie w tej dziedzinie wszystkich możliwości, jakie stworzyło ludowe państwo jest wyrazem obywatelskiej postawy harcerzy. Uchwała Zjazdu nakazuje szczególnie rozwijać wszystkie formy działania, które służyć będą kształtowaniu odpowiedniej postawy młodzieży wobec nauki szkolnej. W związku z 500 rocznica urodzin M. Kopernika od 1970 r. harcerstwo włączając się właściwymi sobie sposobami w program rozwoju kraju, troszczyć się  będzie szczególnie o zapoznanie młodzieży z dorobkiem nauki polskiej, z perspektywicznymi planami rozwoju gospodarczo-społecznego kraju i poszczególnych regionów: wspólnie z naukowcami podejmuje wysiłki dla opracowania i upowszechniania wśród harcerzy umiejętności właściwej organizacji pracy i nauki.

IV. Praca- zawód. Harcerstwo kształtuje w świadomości młodzieży przekonanie, że praca jest miernikiem społecznej przydatności człowieka. Współdziałając z innymi organizacjami, a szczególnie z zakładami produkcyjnymi. ZHP pomaga młodzieży w zdobywaniu informacji o perspektywach i społecznej przydatności poszczególnych zawodów, ukazuje ludzi pracy przy ich  stanowiskach produkcyjnych, stara się pomóc młodzieży w wyborze przyszłego zawodu zgodnie z potrzebami ekonomicznymi kraju oraz ukazuje techniczno-organizacyjne przeobrażenia w produkcji i postęp w wykonywaniu poszczególnych zawodów. Szczególną rolę w tej działalności odegrała kampania „O więź z ludźmi produkcji, z techniką, z zakładami pracy”  zainicjowana w 1965 roku. Została ona powszechnie podjęta przez drużyny harcerskie i przekształciła się w stała formę pracy. Kontakty nawiązane z toku kampanii między drużynami a zakładami wzbogaciły prace wychowawczą organizacji. Harcerze korzystają z pomocy fachowców przy zdobywaniu sprawności, z pomocy zakładów w organizowaniu obozów i wycieczek, w zdobywaniu sprzętu i materiałów do majsterkowania. sami z kolei uczestniczą  w organizowaniu uroczystości państwowych i zakładowych w fabrykach przejmują opiekę nad zakładowymi zieleńcami i trawnikami. Inną popularną formą przygotowania młodzieży do wyboru zwodu jest akcja „Kim być”. Harcerze spotykają się z fachowcami z interesujących ich dziedzin produkcji, dowiadują się o pracy w danym zawodzie, poznają przyszłe stanowiska pracy, odwiedzają szkoły zawodowe itp.

V Gospodarność. Poszanowanie mienia społecznego, zadanie pomnażania wspólnego dobra stanowi ważny problem społeczeństwa socjalistycznego i odpowiednie miejsce zajmuje w programie harcerstwa. Zgodnie z zasadą aktywnego wychowania organizacja kształtuje szacunek dla mienia społecznego i uczy gospodarności, powierzając harcerzom troskę o sprzęt i urządzenia, z jakich korzysta młodzież w swojej działalności organizacyjnej, a także szeroko propaguje w drużynach zadanie wzbogacenia ich stanu posiadania, zapracowania własnym wysiłkiem na obozy i wycieczki. Duże efekty wychowawcze i materialne przynosi organizowana corocznie latem kampania „Złote Runo”.  Na podstawie porozumienia z odpowiednimi przedsiębiorstwami harcerze zbierają grzyby i jagody i odstawiają je do punktów skupu. Każdego roku dostarczają oni w tym okresie ponad sto ton runa leśnego, a uzyskane ze sprzedaży pieniądze przeznaczają w część na cele społeczne (na budowę pomnika – Centrum Zdrowia Dziecka, na pomoc dla dzieci Wietnamu), a część na wyposażenie drużyn lub pokrycie kształtów harcerskich.

VI Rozrywka, wypoczynek kultura. Siła atrakcyjna harcerstwa wyraża się w tym, są obok satysfakcji, jaką stwarza dzieciom i młodzieży wprowadzanie ich w życie społeczne, organizacja zaspokaja ich różnorodne potrzeby i zainteresowania, wśród których potrzeba rozrywki i wypoczynku odgrywa istotna rolę. W tej dziedzinie harcerstwo usiłuje rozwinąć u młodzieży umiejętność odpowiedniego spędzania wolnego czasu, nauczyć uczestnictwa w kulturze, szerzyć zainteresowania turystyczno-krajoznawcze i sportowe. Szczególną uwagę organizacja przykłada do rozwinięcia umiejętności masowego organizowania kulturalnej rozrywki i aktywnego wypoczynku w drużynach i zastępach harcerskich. Związek jest inicjatorem wielu masowych imprez turystycznych i sportowych a inicjatywa harcerskiej gazety „Świat Młody”- czwórbój lekkoatletycznych stała się największą na świecie imprezą dla dzieci szkół podstawowych. Od 1956 roku jest to impreza międzynarodowa. Od 10 lat startuje w niej ponad dziesięć milionów dzieci z 9 krajów Europy.

W organizacji działa kilkadziesiąt różnego typu zespołów artystycznych, masowo przeprowadzane  są regionalne festiwale piosenki, tańca i poezji. Harcerze cieszą się sławą najbardziej rozśpiewanej części młodzieży, a organizacja notuje bezsporne sukcesy w popularyzowaniu dobrych, patriotycznych i rozrywkowych piosenek. Szczególną rolę w organizowaniu aktywnego wypoczynku spełniają letnie obozy harcerskiej. Łączą one w sobie szereg zalet wychowawczych. Kilka tygodni życia w gronie rówieśników, pod namiotami, w otoczeniu przyrody stanowi dla ich uczestników bardzo pociągające przeżycie, niezwykle atrakcyjną i romantyczną przygodę. Pod kierunkiem odpowiednio przygotowanych, pełnoletnich instruktorów harcerze samodzielnie organizują sobie życie, tj. budują urządzenia, przygotowują harcerze samodzielne organizują sobie życie, tj. budują urządzenia, przygotowują posiłki, pełną służbę wartowniczą, organizują program turystyczno-krajoznawczy, sportowy, kulturalny, społeczny itp. W trakcie trwania obozów najpełniej realizowane są harcerskie zasady wychowawcze oraz najsilniej rozwijane, preferowane przez organizację cech osobowości- przywiązanie do Ojczyzny, aktywna postawa życiowa, koleżeństwo, wytrwałość, zaradność, poszanowanie pracy i wspólnego mienia, współpraca i uczynność oraz wysokie umiejętności. (Zuchy, tj., dzieci w wieku 8-11 lat uczestniczą w koloniach organizowanych w budynkach, a ich stopień samodzielności w urządzenie sobie życia zależy od ich poziomu psychofizycznego i zaradności życiowej). Od 1958 r. ZHP podjął próbę organizowania działalności wakacyjnej z dziećmi i młodzieżą nie objętą żadnymi wyjazdowymi formami wczasów letnich. Próby te, pierwotnie pod nazwą Lata Wiejskich Drużyn  i Wakacji Drużyn Miejskich, a następnie pod ogólną nazwą nie obozowych wakacji spotkały się z propozycjami władz oświatowych, całego społeczeństwa i stopniowo rozwinęły się na skalę masową. Coroczne, przed wakacjami, harcerstwo na specjalnych kursach szkoli kilkadziesiąt tysięcy członków aktywu dziecięcego i młodzieżowego ( zastępowych, przybocznych, młodzież przygotowującą się do pracy instruktorskiej) do prowadzenia drużyn i zastępów w okresie wakacji oraz ustala dla wszystkich drużyn i

Innych zespołów wakacyjnych, adresowanych bezpośrednio do dzieci, program działania zawierający przede wszystkim projekty zadań o charakterze rozrywkowym i propozycje prac społeczno-użytecznych (od 1965 r. program ukazuje się w seryjnie wydawanej broszurze „Złota Błyskawica”). Program ten wspierany różnorakimi bodźcami organizacyjnymi (wakacyjne zloty okolicznych drużyn i zastępów, kilkudniowe stanice pod namiotami, odwiedzanie wakacyjnych zespołów przez instruktorów, utrzymywanie z nimi regularnej korespondencji, przyznawanie odznak za pełne zrealizowanie określonych zadań z wakacyjnego programu itp…) stanowi podstawę wakacyjnej działalności samodzielnych zespołów dzieci i młodzieży. Ponadto wszystkie obozy harcerskie są zobowiązane do współdziałania z zespołami dzieci i młodzieży znajdujących się w rejonie ich przebywania. W różnych formach akcji nie obozowej każdego roku uczestniczy od 800 tys. Do 1 miliona uczestników, a w obozach harcerskich i koloniach zuchowych ok. 10-12 proc. Stanu członków organizacji (w roku 1969- ok. 250 tys. uczestników). 

ZHP działa we wszystkich środowiskach, przy czym najliczniej reprezentowanych jest w środowisku wiejskim. Harcerstwo utrzymało dorobek Organizacji Harcerskiej działającej pod kierownictwem Związku Młodzieży Polskiej, w oparciu o doświadczenia tamtego okresu wypracowało program odpowiadający potrzebom młodzieży i społeczeństwa wiejskiego. Do nowatorskich osiągnięć ZHP przyjętych także przez instytucje poza harcerskie należy rozwój działalności wychowawczej w środowiskach mieszkalnych, to jest stwarzanie podwórkowych zespołów dziecięcych, rożnych form zorganizowanej działalności wakacyjnej w miejscu zamieszkania, organizowanie klubów dziecięcych i drużyn w osiedlach mieszkaniowych itp. Potrzebę większego aktywizowania procesu zespołów harcerskich w osiedlach mieszkaniowych w mieście i sąsiedzkich na wsi podkreślił IV Zjazd ZHP.

Metoda. Harcerstwo wypracowało specyficzne sposoby postępowania wychowawczego określone ogólną nazwą metody harcerskiej. Do najważniejszych elementów tej metody należą:

- uruchamianie działalności zespołów harcerskich drogą stawiania przed nami zadań, które zespół musi samodzielnie osiągnąć, np. zbudować boisko sportowe, zorganizować ognisko z odpowiednim programem, odpowiednio urządzić biwak itp. Zadanie z reguły wymaga zespołowego działania i pokonania dwojakiego rodzaju trudności:- materialnych, np. zdobywać sprzęt niezbędny do wykonania przewidzianych prac, i organizacyjno-społecznych, tj. dokonać podziału pracy miedzy poszczególnych członków zespołu, zaplanować ją w czasie, uzyskać dodatkową pomoc ze strony fachowców lub starszych osób, jeśli zadanie wymaga umiejętność i doświadczenia przekraczających możliwości harcerzy.

- wpajanie harcerzom norm moralnych poprzez wprowadzenie wzoru osobowego (bohatera drużyny, hufca chorągwi) oraz reguły oceny postępowania swoich członków przez sespół przy pomocy kryteriów ujętych w prawie harcerskim (zucha), do którego przestrzegania zobowiązuje się każdy członek organizacji przez złożenie obietnicy zucha, przyrzeczenia harcerskiego.

Postać bohatera drużyny staje się czynnikiem aktywizującym drużynę i instruktora, który w swej pracy wychowawczej nawiązuje do cech i zasad moralnych i etycznych bohatera. W roku 1965 z okazji pierwszego alertu dokonano pełnego rejestru drużyn, które przyjęły imię (nazwę). Wśród dwudziestu tysięcy istniejących wówczas drużyn ponad szesnaście tysięcy posiadało imię bohatera. Najczęściej drużyny przyjmowały imię Tadeusza Kościuszki (1928 drużyn), Generała Karola Świerczewskiego (1787 drużyn), Hanki Sawickiej (1429 drużyn), Marii Konopnickiej (1069 drużyn) w ostatnich latach zwiększyła się liczba drużyn oraz liczba drużyn oraz liczba drużyn posiadających imię bohatera, w tym szczególnie postaci z naszej najbliższej przeszłości narodowej- ludzi, którzy zginęli w walce rewolucyjnej i w walce przeciw okupantowi faszystowskiemu. Inna forma  wykorzystywania wzorów osobowych dla kształtowania postaw ideowo-regionalnej harcerzy są spotkania z weteranami walk wyzwoleńczych, działaczami partyjnymi i społecznymi, przewodnikami pracy- wyraźnie wyznaczona przed każdym członkiem droga awansu organizacyjnego w postaci „gwiazdek” zuchowych, stopni harcerskich i instruktorskich oraz funkcji od szeregowego członka organizacji poprzez różne funkcje młodzieżowe (np.  zastępowego), pomocnicze instruktorskie (np. przybocznego) aż po instruktorskie. Stopnie stanowią bardzo silny bodziec ambicjonalny w działalności organizacyjnej, bowiem związany jest z ich posiadaniem wysoki prestiż w społeczności harcerskich;

- nagradzanie odpowiednimi uprawnieniami, szczególnie w zakresie społecznego wpływu w organizacji, aktywnej działalności organizacyjnej i osiągnięć indywidualnych w opanowywaniu wiedzy i umiejętności w opanowywaniu  wiedzy i umiejętności w wybranych dziedzinach (np. posiadacz odznaki turystycznej ma prawo i obowiązek przekazywać nabyte umiejętności młodszym kolegom, instruktor w stopniu podharcmistrza ma uprawnienia i obowiązek kształcić tych, którzy przygotowują się do pracy instruktorskiej itp.);

- duże przywiązanie do symboli, zwyczajów, obrzędów budujących silną więź z organizacją, stwarzających oryginalny klimat harcerski i wprowadzających nastrój romantyki w życiu zespołu harcerskich.

Harcerstwo skupia w swoich szeregach członków o bardzo zróżnicowanej skali wieku.  Dzieci w wieku 8-11 lat zorganizowane są w drużynach zuchowych, od 11-15 lat w drużynach harcerskich przy szkołach średnich i zawodowych lub w tzw. młodzieżowych kręgach instruktorskich, w których przysposabiają się do pracy instruktorskiej. Wszyscy instruktorzy skupieni są w kręgach środowiskowych.

Duże zróżnicowanie stopnia rozwoju psychofizycznego członków organizacji jest źródeł swoistych różnic w metodzie i organizacji pracy wychowawczej z poszczególnymi grupami. Podstawową formą wprowadzania zuchów w problematykę życia społecznego jest „wykonywanie”  w formie zabawy różnych zawodów, a więc zabawa w kolejarza, listonosza, marynarza, gawędy, piosenki i pląsy, majsterkowanie i obrzędy.  Po przeprowadzaniu złożonego cyklu zbiórek, zabaw- drużynowy przyznaje zuchom odpowiednią sprawność.

W drużynach harcerskich przy szkołach podstawowych głównych formą pracy jest wykonywanie prostych zadań społecznych, a w drużynach specjalnościowych przy szkołach średnich zasadniczym sposobem pracy jest zdobywanie określonych, liczących się w życiu kwalifikacji, zgodnych z zainteresowaniami młodzieży, np. prawa jazdy, stopnia żeglarskiego, kwalifikacji krótkofalarskich, sanitarnych turystycznych, modelarskich i innych (w Związku zarejestrowanych jest kilkanaście rodzajów drużyn specjalnościowych)  oraz wykorzystywanie nabytych umiejętności w działaniu społecznym, przekazywanie ich innym.

Mimo zróżnicowania rozwiązań metodycznych w poszczególnych grupach wieku i występującego zróżnicowania członków organizacji pod względem wieku, harcerstwo stanowi integralną całość spojoną jednolitymi zasadami wychowawczymi, programem działania, normami moralnymi i strukturą.

Strukturą organizacyjną. Dzieci i młodzież harcerska zorganizowane są w drużynach (zuchowe liczą od 24-30 dzieci, harcerskie 30-40 osób), które dzielą się na zastępy (w drużynach zuchowych „szóstki”). Drużynami harcerskimi kierują rady drużyn złożone z przedstawicieli zespołu. W skład rady wchodzą także instruktorzy- drużynowi.

Istotną rolę w organizowaniu pracy wychowawczej odgrywają rozwijające się od połowy lat sześćdziesiątych tzw. związki drużyn, to jest szczepy (skupiające wszystkie drużyny na terenie jednej szkoły) i ośrodki lub rejony (skupiające drużyny z kilku najbliższych terytorialne szkół). Te ostatnie rozwijają się głownie na wsi. Związki drużyn umożliwiają podejmowanie zadań społecznych na szerszą skalę, ułatwiają realizacje zasady wychowawczej oddziaływania starszych na młodszych oraz spełniają bardzo ważną rolę w usprawnieniu procesu kierowania organizacją. Wszyscy instruktorzy każdego związku drużyn tworzą środowiskowy  krąg instruktorski, który jest podstawową formą zrzeszającą kadrę. Krąg spełnia funkcję ogniwa w przekazywaniu informacji programowo-organizacyjnych i wymianę doświadczeń, stanowi płaszczyznę życia towarzyskiego instruktorów, oceny pracy każdego z nich, podejmowania decyzji społeczno-wychowawczych itp. Komendanta z zespołem a władzami szkolnymi, terenowymi i organizacyjnymi. Struktura władz organizacji zbudowania jest według zasad centralizmu demokratycznego. Najwyższą władzą Związku jest Zjazd instruktorów- przedstawicieli terenowych ogniw organizuje władzę w okresie międzyzjazdowym. Rada Naczelna wyłania ze swojego składu piętnastoosobowego Prezydium z prawem decydowania w sprawach Związku w okresach miedzy posiedzeniami plenarnymi Rady oraz organ wykonawczy-5-osobową Główną Kwaterą ZHP z Naczelnikiem Związku Główna Kwatera kieruje codzienną działalnością organizacji, a Naczelnik ponadto jest uprawniony do reprezentowania Związku na zewnątrz. Podobna jest struktura władz w jednostkach terenowych. Na szczeblu województwa (w chorągwi) i powiatu (w hufcu) najwyższą władzę stanowi konferencje sprawozdawczo-wyborcze, które wybierają rady chorągwi i rady hufców, a te z kolej wyłaniają ze swojego składu odpowiednio kilkoosobowe komendy chorągwi, bądź komendy hufców kierujące bieżącą działalnością podległych im jednostek i kontrolowane przez Główną Kwaterę ZHP (w odniesieniu do komend chorągwi) lub komend chorągwi (w odniesieniu do komend hufców).

Funkcje kontrolne wobec całej organizacji lub jednostek terenowych sprawują powoływane na wyższych szczeblach i niezależne od pozostałych władz komisje rewizyjne.

Ruch przyjaciół.

Działalność harcerska cieszy się pomocą i poparciem całego społeczeństwa. Społeczno-organizacyjnym wyrazem tego jest ruch przyjaciół harcerstwa. Przy drużynach i związkach drużyn działają sekcje i koła przyjaciół harcerstwa. Na szczeblach powiatowych i wojewódzkich działają powiatowe i wojewódzkie rady przyjaciół, a na szczeblach centralnych- Rada Głowna Przyjaciół Harcerstwa. Wyrazem najważniejszych form pomocy udzielanej harcerstwu przez ruch przyjaciół jest tworzenie przychylnego klimatu społecznego dla organizacji, pomoc w rozwiązaniu ważnych społeczno-prawnych i organizacyjnych problemów Związku (np. w zapewnieniu ubezpieczenia kadry w zakresie odpowiedzialności cywilnej), tworzenie korzystniejszych warunków dla pozyskiwania i pracy kadry instruktorskiej oraz pomoc materialna. Inną formą społecznego poparcia dla harcerstwa jest pomoc udzielana przez różne organizacje społeczne i zawodowe. Związek stale współdziała- na podstawie oficjalnych, dwustronnych umów lub tradycyjnych, zwyczajów więzi harcerskich ogniw terenowych z tymi organizacjami- ze związkami zawodowymi, wojskiem, Milicją Obywatelską, strażami pożarnymi. Towarzystwem Przyjaźni Polsko-Radzieckiej, Ligą Obrony Kraju spółdzielniami mieszkaniowymi. Towarzystwem Przyjaciół Dzieci, Polskim Czerwonym Krzyżem, organizacjami turystycznymi, sportowymi itp.

Współpraca najczęściej wyraża się w podejmowaniu wspólnego działania w zakresie problematyki  społeczno-wychowawczej (np. akcja nauki przepisów ruchu drogowego i podnoszenia kultury ruchu ulicznego, przeciwpożarowe akcje profilaktyczne, organizowanie imprez turystycznych, sportowych, zawodów w zakresie techniki i sportów obronnych itp.) oraz w przekazywaniu przez wyspecjalizowane organizacje fachowców do prowadzenia lub pomocy w działalności drużyn specjalnościowych , np. drużyn młodzieżowej służby ruchu, strażackich, turystycznych, służba zdrowia, łącznościowych, „Czerwonych beretów” itp.

Kadra. W końcu 1968 r.- realizując dyrektywę III Zjazdu- ZHP osiągnął liczbę 2 milionów członków i stał się najliczniejsza polską organizacją ideowo-wychowawczą. IV Zjazd wyznaczył Związkowi doskonalenie, jako główne zadanie organizacyjne. Czynnikiem decydującym w rozwoju i działalności Związku jest społeczna kadra instruktorska. Organizacją kieruje ponad 73 tysiące społecznych instruktorów (dane według spisu harcerskiego z 15 maja 1970). Ponad 60 proc. Spośród nich stanowią nauczyciele, ok. 30 proc.- młodzież ze szkół średnic pozostałe 10 proc. kadry stanowią robotnicy, wojskowi, technicy itp. 75 proc. kadry instruktorskiej to ludzie, którzy nie ukończyli 25 roku życia, ponad 40 proc. instruktorów pełnoletnich należy do partii i tyluż instruktorów, spośród tych, którzy nie przekroczyli 30 lat- do bratnich organizacji ZMS, ZMW, KMW, ZSP. W 19 komendach chorągwi i 400 hufcach pracuje około 2,5 proc. (w stosunku do całej kadry) instruktorów etatowych.

Instytucje organizacyjne. Harcerstwo posiada szereg instytucji wspierających  jego działalność wychowawczą. Wydawnictwo Harcerskie, które specjalizuje się w wydawaniu literatury podejmującej problemy światopoznawcze i moralne dzieci i młodzieży; pozycji kształcących różnorodne zainteresowania kulturalne i techniczne, pomagające w organizowaniu zajęć grupom młodzieży w wolnym czasie oraz pozycje wewnątrzorganizacyjne. – Rozgłośnię Harcerską nadającą codziennie audycje przeznaczone dla dzieci i młodzieży. Centralną Składnice Harcerską umieszczoną w Resorcie Ministerstwa Handlu Wewnętrznego, która zaopatruje członków Związku w sprzęt i atrybuty organizacyjne; przedsiębiorstwo turystyczne- Biuro Usług Turystycznych „Harcurt” oraz czasopisma: gazetę harcerską „Świat Młodych”, tygodnik dla młodzieży „Na przełaj” periodyki instruktorskie: „Motywy”- tygodnik społeczno-wychowawczy instruktorów i ruchu przyjaciół harcerstwa. „Zuchowe Wieści”- miesięcznik metodyczny dla drużynowych zuchowych. „Propozycje”- miesięcznik metodyczny dla drużynowych przy szkołach podstawowych. „Harcerstwo”- miesięcznik dla kadry kierowniczej organizacji. Ponadto harcerstwo posiada kilkanaście ośrodków szkoleniowych dla młodzieży i instruktorów, w tym 3 centralne: Centrum Wychowania Morskiego w Gdyni, Centralną Szkołę Instruktorów Zuchowych w Cieplicach i Centralną Szkołę Instruktorską w Warszawie.

Bibl: Polsce Ludowej- serca, myśli, czyn. Materiały IV Zjazdu ZHP. Wydawnictwo Harcerskie, Warszawa 1969; Wł. Grzelak, P. Rządca, Drużyna i ja. Podręcznik dla drużynowych drużyn harcerskich przy szkołach podstawowych. Wyd. Harcerskie, Warszawa 1968; Wł. Grzelak, P. Rządca, Przyjaciołom o harcerstwie, Warszawa 1961 r.;  M. Wardęcki, Zuchy, Podręcznik drużynowego zuchów, Warszawa 1968.

2. Harcerstwo, organizacja harcerska, Związek Harcerstwa Polskiego (ZHP) [w:] W. Okoń, Słownik pedagogiczny, PWN, Warszawa, 1975, s.87

Harcerstwo, organizacja harcerska, Związek Harcerstwa Polskiego (ZHP) organizacja ideowo-wychowawcza dzieci i młodzieży w wieku szkolnym; zależnie od wieku członków organizuje się drużyny zuchowe (kl. II-IV) oraz drużyny harcerskie i starszoharcerskie (powyżej 15 lat); pracą drużyny kierują instruktorzy działacze. Zadaniem h. jest organizowanie- odpowiednio do wieku dzieci i młodzieży- działalności własnej tak, aby jej efektem było ukształtowanie charakteru,  postaw ideowych i moralno- społecznych oraz uczuć patriotycznych i internacjonalistycznych . Zasady działalności członków o.h. reguluje prawo harcerskie, które głosi m.in., że harcerz służy swemu krajowi, jest odważny i sprawiedliwy, spieszy innym z pomocą, jest przyjacielem przyrody, nie pali tytoniu i nie pije napojów alkoholowych. Zajęcia harcerskie, wycieczki i obozy wypełniają wolny czas, umożliwiają młodym przeżycie przygody, rozwój inicjatywy i zdobycie sprawności harcerskich. Najmniejszą jednostką o.h. jest zastęp (zwykle w jednej klasie), wyższą- drużyna (w szkole); w powiatach działają hufce, w województwie- chorągwie, całością pracy o.h. kieruje Główna Kwatera ZHP. O.h.  weszła w 1973 w skład Federacji Socjalistycznych Związków Młodzieży Polskiej. 

3.  Harcerstwo, U. Sobkowiak [w:] Umówmy się. Nad Definicją harcerstwa, [w:] Harcerstwo nr 6 z 1983 r., s.13-15

„Encyklopedia Powszechna („polski młodzieżowy ruch społeczno-wychowawczy zapoczątkowany ok. 1910; od tego czasu zaszły w nim istotne zmiany ideowe, metodyczne i organizacyjne”^[34]), Encyklopedia Powszechna PWN (polski młodzieżowy ruch społ.-wychowawczy zapoczątkowany ok. 1910 przez A. Małkowskiego; oparty częściowo na wzorach skautingu”^[35]), Mały Słownik języka polskiego („organizacja młodzieżowa o charakterze wychowawczym”^[36]), Słownik języka polskiego PWN („polski młodzieżowy ruch społeczno-wychowawczy zorganizowany w Związek Harcerstwa Polskiego, organizację dzieci, młodzieży i dorosłych wychowawców”^[37]). W Słowniku Pedagogicznym W. Okonia^[38] znajdujemy zaledwie odsyłacz do hasła Związek Harcerstwa Polskiego”, w Słowniku Wychowania Obywatelskiego^[39] i „Słowniku Organizacji Młodzieżowych w Polsce 1918-1970” nie ma hasła „harcerstwo”, lecz tylko „Związek Harcerstwa Polskiego”^[40], nie wyjaśniając środkowego członu nazwy organizacji. W przedwojennej Encyklopedii Gutenberga harcerstwo jest traktowane jako polska odmiana skautingu, a więc jest to „ruch młodzieży, który bierze swój początek w Anglji (...)” a „ „skautowanie (...) uczynił Baden-Powell programem stworzonej przez się organizacji”^[41]. W encyklopedii „Świat i Życie” autor hasła, Józef Sosnowski, unika definicji, używa mimochodem terminu „wszechstronny ruch wychowawczy”^[42].W Słowniku Języka Polskiego Trzaski, Everta i Michalskiego znajdujemy określenie „polskie przystosowanie angielskiego skautingu Roberta Baden-Powella”^[43]. Podobnie- w wielu harcerskich podręcznikach, poradnikach, w pedagogice, psychologii społecznej, socjologii wychowania; zajmujący się harcerstwem badacze interesują się głównie małymi grupkami organizacyjnymi, ich życiem i wpływem wychowawczym.  Takie rozumienie harcerstwa wydaje się nie wystarczać. Pomija, bowiem zarysowanie choćby z grubsza specyfiki harcerstwa, jako ruchu i organizacji, uniemożliwia zrozumienie żywotności harcerstwa, które- mimo przebytych na przestrzeni dziesięcioleci różnorodnych zmian- zachowuje swa ciągłość i odrębność w polskim ruchu młodzieżowym. Ruch społeczny rodzi się przecież na zasadzie zbiorowego dążenia do czegoś; powstanie ruchu wyprzedza z reguły koncepcja, idea, a jej promieniowanie, wdrażanie, rozwijanie, doskonalenie jest motorem napędzającym ruch, a następnie organizację, w jaką się krystalizuje. Z kolei ruch, organizacja- wytwarza pochodne zjawiska, zakotwicza się w kulturze narodowej i świadomości społecznej, tworzy własne wartości, emituje określone oczekiwania, tym trwalsze i silniejsze, im dłużej funkcjonuje. Tak, więc w języku potocznym istnieje np. pojęcie „postępować po harcersku”, Wspomniany już Słownik Trzaski, Everta i Michalskiego pod hasłem „harcerski” wymienia: „2. dający gwarancję uczciwości, prawości, a zarazem dzielny (1. odnoszący się do harcerstwa (...”)

Istnieje też grupa definicji, spotykanych już głownie w publikacjach wewnątrzharcerskich, zwykle nie występujących samoistnie; nawiązują one zwykle do określeń skautingu przez Badenn-Powella: skauting- to Wielka Gra. W swych „Wskazówkach dla skautmistrzów pisze Baden Powell: „Skauting jest grą dla chłopców pod przewodnictwem chłopców, w której starsi bracia stwarzają młodszym zdrowe otoczenie i zachęcają do zdrowych zajęć, ułatwiających wyrobienie w sobie cnót obywatelskich”^[44], a nieco wcześniej określa także skauting jako „system wychowania chłopców i dziewcząt przy pomocy gier”^[45]. Podobnie określano często harcerstwo. Zauważmy przy tym, że, mimo iż w wielu definicjach harcerstwo określa się jako synonim skautingu, to równocześnie tenże skauting jest określany przede wszystkim jako nie ruch, czy organizacja, ale „system wychowania chłopców i dziewcząt zapoczątkowany 1907-08 przez R. Baden-Powella w W. Brytanii; zmierza do...” itd.^[46] W tym rozumieniu harcerstwo jest metodą wychowania. Odnosi się ona oczywiście do ideału wychowawczego, określanego pierwotnie tylko poprzez Prawo i Przyrzeczenie, a następnie rozwiniętego w podstawowych dokumentach organizacji (statutach, deklaracjach ideowych). Mieści się ona w koncepcji harcerstwa, jest formułowana, realizowana, doskonalona, w ruchu i organizacjach. Ale takie rozumienie harcerstwa wydaje się nie wystarczać, w kontekście obiektywnie i istniejących faktów i zjawisk: funkcjonowania podstawowych ogniw organizacji, w których występować musi „duch harcerski”^[47], istnienia zakodowanego w świadomości społecznej i kulturze narodowej rozumienia idei harcerstwa^[48], specyficznych odczuć i przeżyć młodzieży związanych z przynależnością do ogniw organizacji, dających się obserwować zachowań i postępowań ludzi, którzy należeli do organizacji i związali się emocjonalnie z organizacją i wartościami, jakie w nich potrafiła zaszczepić. To wszystko odnosi się do ujęcia harcerstwa, jako pewnego stylu życia^[49].

Te właśnie rozumienia harcerstwa próbujemy zestawić w naszej wyjściowej definicji. Zaczynamy od koncepcji, od idei, gdyż ona legła u podstaw najpierw ruchu, potem organizacji. Metoda jest wynikiem koncepcji, ruchu, organizacji- jest obiektywnie istniejący styl życia. Czy nasza definicja jest pełna, wystarczająca, zrozumiała, czy stanowi dobry punkt wyjścia do tego, byśmy się w dalszych kwestiach zaczęli umawiać? (...)

Koncepcja wychowania i socjalizacji dzieci i młodzieży poprzez jej organizowanie w samorządne, kierowanie przez instruktorów zespoły, w których dzieci i młodzież rozwijają swą aktywność, zaspokajają ważne potrzeby, oczekiwania i aspiracje, pełnią określone role społeczne, kształtują charakter, początkują proces samowychowania, pełnią służbę społeczną- przy użyciu specyficznych metod tworzących harcerski system wychowawczy, nakierowany na osiąganie ideałów i celów wychowania określonych w Prawie i Przyrzeczeniu Harcerskim (Prawie i Obietnicy Zucha).

Polski młodzieżowy ruch społeczno-wychowawczy, zapoczątkowany w latach 1910-11, mający na celu wdrażanie, realizację i stałe doskonalenie koncepcji harcerstwa.

Organizacja dzieci, młodzieży i instruktorów, tworząca we współczesnej Polsce Związek Harcerstwa Polskiego, mająca na celu wdrażanie, realizację i doskonalenie koncepcji harcerstwa, dysponująca w tym celu statutem, programem, metodyką, strukturą organizacyjną, kadrą i systemem jej kształcenia, wydawnictwami, bazą materialną, posiadającą obecnie status stowarzyszenia wyższej użyteczności, współtworząca wraz z innymi związkami młodzieży współczesny polski ruch młodzieżowy, współdziałająca w osiąganiu celów ze szkoła oraz innymi instytucjami kształcenia i wychowania dzieci i młodzieży w Polsce oraz skupiająca dla osiągania swych celów społecznych ruch przyjaciół harcerstwa.

Zespół czynników konstytuujących styl życia młodzieży, jej zorganizowanych grup oraz ludzi wychowanych w tych grupach, ukształtowanych w wyniku aktywnego uczestnictwa w życiu organizacji harcerskiej oraz funkcjonujących w polskiej kulturze narodowej pojęć i oczekiwań, wynikających z wieloletniego dorobku i tradycji ruchu harcerskiego.

Potocznie terminem tym bywa również określany:

-zespół, metod harcerskich (metodyka harcerska, system metodyczny),

-ogół członków organizacji na określonym terenie”.

4. Harcerstwo [w:] Encyklopedia Polski, Wyd. Ryszard Kluszczyński, Kraków 1996, s.214-215

Harcerstwo- wywodzący się z brytyjskiego skautingu, wychowawczy ruch społeczny, skupiający dzieci, młodzież oraz ludzi dorosłych, a równocześnie zespół metod wychowawczych i specyficzny styl życia, wypracowany i stosowany przez czł. organizacji harcerskich. Wychowanie w harcerstwie opiera się na ideałach: służby Bogu, Polsce i bliźnim, braterstwie z in. ludźmi, pracy nas sobą. Za drogowskaz moralny harcerstwo przyjmuje Przyrzeczenie i Prawo Harcerskie a także obietnicę i Prawo Zucha. Celem harcerstwa jest wychowanie dobrych obywateli Polski poprzez kreowanie ich wszechstronnego rozwoju duchowego, społecznego, intelektualnego i fizycznego. Praca w organizacji opiera się na metodzie harcerskiej, której jednym z kanonów jest praca w małych grupach (systemem zastępowy) i odbywa się w gromadach zuchowych (dzieci 7-11 lat), drużynach harcerskich (11-15 lat), starszoharcerskich (15-19 lat) i w kręgach instruktorskich. Dla każdej grupy wiekowej istnieje wypracowany system metodyczny, opierający się na zabawie (zuchy), gry i rywalizacji (harcerze), wspólnym wyczynie (harcerze starsi). Ruch harcerski (pod nazwą skautingu) został zapoczątkowany w latach 1910-11, a jednym z jego istotnych celów było dążenie do odzyskania niepodległości Polski (A. Małkowski). W 1918 organizacje harcerskie, działające w pod zaborami, zjednoczyły się w jeden Związek Harcerstwa Polskiego (ZHP na którego czele stanął J. Heller). ZHP był współzałożycielem Światowych Biur Skautowych. W okresie II wojny światowej ZHP działał w konspiracji pod kryptonimem Szare Szeregi. W 1949 ZHP, które nie uległo naciskom przekształcenia się w organizację typu pionierskiego został rozwiązany. W 1956 na tzw. Zjeździe Łódzkim nastąpiła reaktywacja ZHP, przy dużym udziale przedwojennych instruktorów harcerskich. Sytuacja polityczna wymusiła wtedy rezygnację z zapisu o „służbie Bogu” z Prawa i Przyrzeczenia Harcerskiego. W późniejszych latach, mimo nacisków politycznych ZHP nie zatraciło swojego skautowego charakteru, a wiele środowisk nadal stosowało „tradycyjne Prawo i Przyrzeczenie. W latach 80. w ZHP działa opozycja (m.in. Ruch Harcerstwa Rzeczypospolitej z siedzibą w Krakowie), domagająca się powrotu do idei i kształtu organizacji przedwojennej. W 1989 część instruktorów odeszła z ZHP. Tworząc organizacje alternatywne, z których najsilniejszą jest dziś Związek Harcerstwa Rzeczypospolitej. Równocześnie ZHP, pod wpływem oddolnych nacisków środowisk, powrócił do tradycyjnych zapisów ideowych. W marcu 1989 wycofano zapisy „polityczne” ze Statutu, w grudniu 1990 (Zjazd Bydgoski) powrócono do przedwojennej roty Przyrzeczenie („służba Bogu, Polsce i bliźnim”) i Prawa Harcerskiego. Zmiany statutowe dokonane w czerwcu 1995 (Zjazd Poznański) stworzyły podstawy do powrotu ZHP, jako jedynego przedstawiciela harcerstwa, do Światowych Biur Skautowych (1996). Współczesny ZHP jest największą organizacją wychowawczą w Polsce, posiada blisko 500 tys. czł. Poza ZHP, w kilku organizacjach alternatywnych, pozostaje łącznie ok. 22 tys. harcerzy. Odrębną organizacją jest ZHP poza granicami kraju, pracujący w środowiskach polonijnych.

5. Harcerstwo [w:] Pedagogika. Leksykon PWN B. Milerski, B. Śliwerski (red), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000, s.77-78

Ruch społ.-wych. dzieci i młodzieży, zapoczątkowany na ziemiach pol. ok. 1910 przez środowiska związane z Nar. Demokracją i organizacjami niepodległościowymi. H. odwoływało się do idei- skautingu, wypracowało również własne cele i metody wych. o charakterze nar. (przygotowanie do walki o niepodległość Polski, szkolenie kadr dla wojska); w Galicji drużyny powstawały w ramach Towarzystw Gimnastycznych Sokół; 1911 powołano Nacz. Komendę Skautową w Królestwie Pol., organizowano również tajne drużyny w Wielkopolsce; pionierami h. byli m.in. A. Małkowski, K. Werzykowski, O. Drahanowska-Małkowska; 1916 połączono część dzielnicowych organizacji harcerskich w – Związek Harcerstwa Polskiego, do którego 1918-1920 przystąpiły pozostałe organizacje i drużyny lokalne.

W II RP h. Rozwinęło nowe formy pracy (ruch zuchowy, drużyny specjalnościowe) i dotarło do młodzieży niezamożnej  i wiejskiej; różne nurty ideowopolit. Dążyły do uzyskania wpływu na ZHP lub tworzyły własne mniej liczebne organizacje harcerskie (Czerwone Harcerstwo Row. Uniw. Robotniczego oraz Wolne Harcerstwo, później- Pionier); podczas II wojny świat. ZHP działało na uchodźstwie i w konspiracji jako Szare Szeregi; instruktorzy h. Związani z obozem nar. powołali Harcerstwo Polskie; po 1945 stopniowo kontrolę nad odbudowanym ZHP zdobywali komuniści; 1950 zlikwidowali Związek, usunęli wielu instruktorów i powołali Organizację Harcerską ZMP, naśladując sowieckiego Pioniera; część instruktorów i harcerzy podejmowała działalność konspiracyjną, utworzyła kilkadziesiąt tajnych organizacji; kontynuowano pracę ZHP na uchodźstwie; 1956 przywrócono nazwę i symbole ZHP, ale zachowano ideowe i polit. podporządkowanie PZPR.

1980-81 mogły podjąć pracę środowiska dążące do odbudowy h. w jego tradycyjnym programowym i organiz. kształcie; początkowo w ramach ZHP powstały Kręgi Instruktorów Harcerskich im. A. Małkowskiego; 1982-1983, korzystając ze wsparcia Kościoła katol., powołano Białą Służbę; 1988 utworzono Ruch Harcerski Rzeczypospolitej; 1989 powołano niezależne organizacje- Związek Harcerstwa Rzeczypospolitej, Związek Harcerstwa Polskiego 1918, Pol. Organizację Harcerską, Stow. Harcerstwa Katol. Zawisza; podjął pracę Krajowy Kom. Odrodzenia ZHP dążący do odbudowy ZHP na podstawie statutu z 1936; również w ZHP nastąpiły zasadnicze przemiany programowe i personalne, ale próby zniesienia podziałów w h. Nie powiodły się, jedynie 1993 połączyły się ZHR i ZHP 1918.

6. Harcerstwo, A. Krupa, [w:] Wielka Encyklopedia PWN, tom 11, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, s.143-144

Harcerstwo, pol. Ruch społ. wychowawczy dzieci i młodzieży. Zapoczątkowane na ziemiach pol. 1909-10 przez środowiska związane z ND i organizacjami niepodległościowymi (ZMP „Zet”, Zarzewiem, Eleusis, Organizacją Młodzieży Postępowo-Niepodległościowej); częściowo wykorzystywało ang. Wzory- skauting, ale wypracowało własne cele i metody wychowawcze (przygotowanie do walki o niepodległość Polski, szkolenie kadr dla przyszłego wojska nar.)

Pojęcie „harcerstwo” po raz pierwszy użyto w pracy Harce młodzieży polskiej, autorstwa E. Piaseckiego i M. Schrebera, wyd. 1912 we Lwowie. W 1909 w Galicji organizowano tajne Oddziały Ćwiczebne, a 1910 rozpoczęto tworzenie Drużyn Młodzieży Sokolnej, w ramach Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, natomiast V 1911 powołano Nacz. Komendę Skautową kierowaną przez naczelnika K. Wyrzykowskieego (XII 1911) przemianowaną na Związkowe Naczelnictwo Skautowe). W 1912 utworzono tajną Nacz. Komendę Skautową w Królestwie Pol. Organizowano również tajne drużyny w Wielkopolsce; od 1911 zaczęto wydawanie czasopisma „Skaut”. Przed I wojną świat. Drużyny skautowe na ziemiach pol. liczyły ok. 12 tys. harcerzy i harcerek; od 1913 delegacje pol. harcerzy uczestniczyły w międzynar. Zlotach skautów. Pionierami h. byli m.in. O. Drahanowska-Małkowska, J. Falkowska, J. Grodyński, F. Kapałka, A. Małkowski, M. Neugebauer, Cz. Pieniążkiewicz. Drużyny powstawały również w głębi Rosji, w środowiskach polonijnych, m.in. w USA. Podczas I wojny świat. Harcerze wstępowali do Legionów Pol. i POW, później uczestniczyli w walkach decydujących o odbudowie i zachowaniu niepodległości państwa pol. (rozbrajanie Niemców XI 1918, powstanie wielkopol. 1918-1919, wojny: pol-ukr. 1918-1919 i pol-bolszewicka 1919-1921); łącznie w formacjach wojsk. służyło 9 tys. harcerzy i harcerek. W XI 1916 organizacje harcerskie w Królestwie Pol. (Junactwo, zał. 1912; Związek Skautek Pol., zał. 1912; Pol. Organizacja Skautowa, zał. 1915) połączyły się w Związek Harcerstwa Polskiego. W III 1918 powołano Nacz. Inspektorat Harcerski w Ministerstwie Wyznań Rel. i Oświecenia Publicznego (początkowo w ramach Rady Regencyjnej, następnie rządów niepodległej Rzeczypospolitej); XI 1918 na zjeździe w Lublinie proklamowani utworzenie jednolitego ZHP kierowanego przez Nacz. Radę Harcerską (kolejni przewod. ZHP: 1919-20 i 1920-23 T. Strumiłło, 1920-1923 J. Heller, 1927-29 ksiądz J. Mauersberger, 1929-31 W. Sołtan, od 1931 M. Grażyński), Naczelnictwo (Gł. Kwatera Harcerek- naczelniczki m. in. M. Wocalewska, J. Falkowska, M. Uklejska, J. Wierzbińska, oraz Gł. Kwatera Harcerzy- naczelnicy m.in.: M. Sedlaczek, A. Olbromski); 1918 harcerstwo liczyło ok. 30 tys. harcerzy i harcerek, 1939- 200tys. (ponad 120 tys. harcerzy, 70 tys. harcerek). ZHP było trzecią pod względem liczebności organizacją skautingu świat., od 1921 było czł. Międzynar. Biura Skautowego. Drużyny h. polskiego działały również w środowiskach polonijnych (UWA, Argentyna, Belgia, Czechosłowacja, Estonia, Francja, Kanada, Niemcy, Rumunia, Szwecja, Węgry, W. Brytania, Wolne Miasto Gdańsk).W II RP h. rozwinęło nowe formy pracy (ruch zuchowy oparty na koncepcjach i metodyce wypracowanej przez m.in. A. Kamińskiego, Uklejską, drużyny specjalnościowe: wodniaków szybowników, krótkofalowców) i szczególnie po 1931 dotarło do młodzieży niezamożnej, wiejskiej i in. narodowości (ukr., ros., litew., żyd.,). Różne nurty ideowopolit. Dążyły do uzyskania wpływu na ZHP lub tworzyły własne organizacje wykorzystujące harcerska metodykę pracy; od 1931 najsilniejsze wpływy na h. miału środowiska narodowodemokr., następnie we władzach ZHP przewagę uzyskali piłsudczycy; instruktorzy h. odwołujący się gł. do idei socjalistycznych. W 1921, w ramach ZHP utworzyli Wolne Harcerstwo ( m.in. A. Ciołksz), 1923 powołali samodzielną organizację, która 1925 utworzyła nielegalną komunist. Organizację dziecięcą- Pionier. Od 1926 w środowiskach robotniczych działacze socjalist. Tworzyli Gromady Harcerskie, pod koniec 1926 zjednoczone w Czerwone Harcerstwo Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego (przewodn. S. Dubois), które 1938 liczyło kilka tys. członków. Podczas II wojny świat. ZHP działało na uchodźstwie (Nacz. Kom. Harcerskiemu w W. Brytanii podlegały organizacje harcerskie w środowiskach Polonii oraz m.in. ZHP na Wschodzie); od 27 IX 1939 w konspiracji p.n. Szare Szeregi (organizacją kierowali- pełniący obowiązki przewodniczących: 1939-42 ksiądz J. Mauersberger, następnie T. Kupczyński, Naczelnicy Harcerzy: 1939-43 F. Marciniak, 1943-44 S. Broniewski, 1944-45 L. Marszałek, delegatki Naczelniczki Harcerek: 1939-43 Wocalewska, następnie Z. Florczak)m skupiające kilkanaście tys., harcerzy i harcerek gł. Na obszarze GG; instruktorzy h. związani z obozem narodowodemokr. Utworzyli-Harcerstwo Polskie.

W XII 1944 na terenach wyzwolonych spod okupacji niem. PKWN powołał ZHP, w którym dominowali działacze ZWM, czł. Czerwonego Harcerstwa Tow. Uniw. Robotniczego; 1946-47 harcmistrzowie i instruktorzy przedwojennego ZHP, po wstąpieniu do Związku, podjęli próbę przywrócenia dawnego ideału wychowawczego i tradycyjnej metodyki harcerskiej. 1948 zostali usunięci z organizacji, zniesiono podział na harcerstwo męskie i żeńskie, utworzono jedną Gł. Kwaterę. 1950 zlikwidowano ZHP i powołano, naśladującą sowieckiego Pioniera, Organizację Harcerską- Związku Młodzieży Polskiej, w której całkowicie odrzucono tradycyjną symbolikę i metodykę pracy harcerskiej, organizację ściśle powiązano z państw. systemem szkolnym, przynależność do niej była faktycznie przymusowa dla uczniów szkół podstawowych (1954 liczyła ok. 1,5 mln czł. Co stanowiło 60% uczniów). Część instruktorów i harcerzy przeciwstawiając się dyktaturze komunist. podejmowała działalność konspiracyjną, utworzyła kilkadziesiąt tajnych organizacji. W środowiskach polonijnych i emigr. kontynuowało pracę ZHP na uchodźstwie (przewodn. in. od 1967 R. Kaczorowski, późniejszy prezydent RP na uchodźstwie). W kraju, w okresie przesilenia polit. XII 1956 na zjeździe w Łodzi, przy udziale usuniętych 1948 harcmistrzów, odbudowano ZHP z przewodn. Rady Nacz.- Kamińskim; od 1959 trwały spory dotyczące ideowego kształtu organizacji (podporządkowanie PZPR, komunist. i laicki ideał wychowawczy, stosunek do tradycji i metodyki skautowskiej), zakończone ponownym usunięciem lub opuszczeniem organizacji przez zwolenników niezależnego, tradycyjnego harcerstwa (Kamiński, J. Grzesiak). Do 1980 ZHP działało gł. wśród uczniów, 1974-80 Harcerska Służba Polsce Socjalist. (HSPS) była gł. legalną organizacją młodzieżową w szkołach średnich; ZHP liczyło 1963- 1 mln. instruktorów, harcerzy, harcerek i zuchów, 1972- 2 mln., 1980- ponad 3 mln; naczelnicy ZHP (od 1956) m.in. : Z. Zakrzewska, W. Kinecki, S. Bohdanoowicz, J. Wojciechowski. W środowiskach zachowujących tradycje przedwojennego h. (Warszawa, Kraków, Poznań) prowadzono potajemną prace opartą na starej rocie Przyrzeczenia Harcerskiego, stopniach i sprawnościach; stopniowo powstały struktury poziome tolerowane przez kierownictwo ZHP, dopiero 1980-81 mogły podjąć jawną pracę w celu odbudowy tradycyjnego h.; początkowo w ramach ZHP powstały Kręgi Instruktorów Harcerskich im. A. Małkowskiego (KIHAM); w okresie stanu wojennego 1982 władze ZHP rozwiązały organ koordynujący KIHAM: Radę Porozumienia. Jego miejsce zajął Ruch Harcerski Rzeczypospolitej (przewodn. J. Parzyński), niejawna struktura wewnątrz ZHP, który 1982-83 korzystając ze wsparcia Kościoła karol., powołał „Białą Służbę” (szczególnie aktywną 1983 i 1987 podczas pielgrzymek papieża Jana Pawła II do Polski).W poł. lat 80. ruch Harcerski Rzeczypospolitej nawiązał tajną współprace z ZHP na uchodźstwie. W 1989 powołano kilku niezależnych organizacji: Związek Harcerstwa Rzeczypospolitej (ZHR), Związek Harcerstwa Polskiego 1918, Pol. Organizację Harcerską, Stow. Harcerstwa Katol. „Zawisza”. W ZHP również nastąpiły zasadnicze przemiany programowe i personalne, ale próby zniesienia podziałów w h. nie powiodły się (prace Krajowego Kom. Odrodzenia ZHP dążącego do odbudowy ZHP na podstawie statutu z 1936); jedynie 1993 połączyły się ZHR i ZHP 1918. W I 1996 decyzją władz świat. Skautingu ZHP powrócił w szeregi World Organization od The Scout Movement. Obecnie ZHP liczy prawie 400 tys., a inne organizacje ok. 20 tys. zuchów, harcerek i harcerzy. 

Bibliografia

Pozycje zwarte

Burska Jadwiga, Chełstowska Jolanta, Rządca Piotr, Witkowicz Jan. 1983, Sekrety Dobrej Drużyny, Młodzieżowa Agencja Wydawnicza, Warszawa.

Burska Jadwiga, Lechosław Słysz. 1985, Analiza funkcjonowania organizacji młodzieżowych na przykładzie harcerstwa, Instytut Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego, Zespół Badań Socjologicznych nad Problemami Oświaty, Zeszyt 38, Warszawa.

Drogowskaz harcerski. 1936, opracowanie Stanisław Sedlaczek przy udziale Jerzego Mateckiego i innych, wydanie II, Skład Główny, Główna Składnica Związku Harcerstwa Polskiego, reprint wydany przez Oficyną Wydawniczą „Impuls”, Warszawa.

Grodecka Ewa. 1937, O metodzie harcerskiej i jej stosowaniu, Harcerska Szkoła Instruktorska w Buczu, Warszawa.

Hillebrandt Bogdan. 1986, Polskie organizacje młodzieżowe XIX i XX wieku. Zarys historii, Młodzieżowa Organizacja Wydawnicza, Warszawa.

Rubacha Krzysztof. 2008. Metodologia badań nad edukacją, Warszawa.

Schreiber Mieczysław i Piasecki Eugeniusz. 1917, Harce młodzieży polskiej. Na podstawie działa gen. R. Baden-Powella. P.T. „Scouting for Boys“, Książnica Polskiego Towarzystwa Nauczycieli Szkół Wyższych Stow. ZAR. Z OGR. POR., Lwów.

Sedlaczek Stanisław, Grabowski Lech (red.). 1925, Harcerstwo Polskie, Naczelnictwo ZHP, reprint wydany przez Oficyną Wydawniczą „Impuls”, Warszawa.

Ungeheuer Leopold. 1999, Próby wodzów, Wydawnictwo WING, Łódź.

Zasady skautowego ruchu żeńskiego. 1937, Harcerska Szkoła Instruktorska w Buczu, Warszawa.

Artykuły

Frantz Wiktor. 1985,  W 20-lecie wielkiej gry [w:] M. Miszczuk, Geneza harcerstwa, Młodzieżowa Agencja Wydawnicza, Warszawa, s.60-63.

Hasło „Harcerstwo” autorstwa Czarnota Wanda, Słownik Antropologii i Socjologii Kultury, 2014, http://ozkultura.pl/node/2974, 1.08.2022.

Hasło „Harcerstwo” autorstwa Janik Zygmunt [w:] Mała Encyklopedia pedagogiczna pod red M. Jakubowskiego i W. Pomykało, Wychowanie 1970/1971, s. 474-483.

Hasło „Harcerstwo” autorstwa Kluszczyńskiego Ryszarda [w:] Encyklopedia Polski, Wyd. Ryszard Kluszczyński, Kraków 1996, s.214-215.

Hasło „Harcerstwo” autorstwa Milerski Bogusław, Śliwerski Bogusław[w:] Pedagogika. Leksykon PWN B. Milerski, B. Śliwerski (red), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000, s.77-78.

Hasło „Harcerstwo” autorstwa Krupa Andrzej [w:] Wielka Encyklopedia PWN, tom 11, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, s.143-144.

Hasło „Harcerstwo, organizacja harcerska, Związek Harcerstwa Polskiego (ZHP)” autorstwa Okoń Wincenty [w:] W. Okoń, Słownik pedagogiczny, PWN, Warszawa, 1975, s.87.

Hasło „Harcerstwo” autorstwa U. Sobkowiak [w:] Umówmy się. Nad Definicją harcerstwa, [w:] Harcerstwo nr 6 z 1983 r., s.13-15.

Strumiłło Tadeusz, Nasze dzieje [w:] M. Miszczuk, Geneza harcerstwa, Młodzieżowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1985, s.50-54.

Żurawski Kazimierz, Na zwiady, [w:] M. Miszczuk, Geneza harcerstwa, Młodzieżowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1985, s.41-43.

Sedlaczek Stanisław, Źródła ruchu harcerskiego [w:] M. Miszczuk, Geneza harcerstwa, Młodzieżowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1985, s.55-59.

Sobkowiak Urszula, Umówmy się. Nad Definicją harcerstwa, [w:] „Harcerstwo” nr 6 z 1983 r., s.13-15.

Uchwała nr 42/XXXVIII Rady Naczelnej ZHP, z dnia 30 czerwca 2016 r., s.1, https://dokumenty.zhp.pl/uchwala-nr-42xxxviii-rady-naczelnej-zhp-z-dnia-30-czerwca-2016-r-w-sprawie-definicji-harcerstwa/, 27.12.2017.

Uchwała nr 42/XXXVIII Rady Naczelnej ZHP, z dnia 30 czerwca 2016 r., s.2 w sprawie definicji harcerstwa, 27.12.2017.