Duchowość w harcerskiej metodzie wychowawczej.

Decyzja władz ZHP o poszukiwaniu optymalnej wersji Prawa i Przyrzeczenia Harcerskiego wywołuje dyskusję na temat duchowości w harcerskim wychowaniu. Dla wielu osób, nie tylko z harcerskimi życiorysami, jest to powód do spekulacji. Nierozumiejący kwestii duchowości często wyrażają ją w postaci sloganu: - „Co z tym Bogiem w ZHP?” Nasuwa to natychmiast nieupoważnione skojarzenia z wypowiedzią Baden Powella: „gdyby skauting miał być bez Boga, to lepiej żeby go nie było”.

Cytujący Naczelnego Skauta Świata zapominają, że w sformułowaniu tym chodzi o skauting, a nie o harcerstwo; o protestantyzm, a nie o katolicyzm; o Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii, a nie o nieistniejącą/istniejącą Rzeczpospolitą Polską. Przez pięćdziesiąt lat okupacji niemieckiej i ustroju socjalistycznego sfera duchowości była zawieszona w życiu społecznym, zdominowana przez materialistyczne i ateistyczne koncepcje światopoglądowe. Ten stan sprawia, że wiele osób ma problem z jego rozumieniem.

Czym zatem jest owo wychowanie duchowe?

Duchowość należy rozumieć jako szczególny stan psychiki człowieka, jego emocji, systemu wartości, rozumienia siebie w relacji ze światem zewnętrznym. Duchowość wyróżnia harcerza spośród innych istot (ponad Prawa Dżungli). Należy ją rozumieć jako:

wzrastanie, rozwój, przemianę, osiągnięcie dojrzałości (samorealizacja, samodoskonalenie, rozwój osobisty, tożsamość, wspólny i spójny system wartości), niesienie pomocy innym oparte o zasadę: „najpierw pomóż sobie, później pomagaj innym”.

Może ona mieć wymiar religijny, filozoficzny i psychologiczny. Może też być duchowość ateistyczna, rozumiana jako zaspokajanie potrzeb etycznych i estetycznych (a także jako zapomniana koncepcja socjalizmu religijnego narodowego wieszcza A. Mickiewicza).

Wymiar filozoficzny ma charakter teoretyczny, głęboko refleksyjny. Rozważania takie są zwykle odległe od zuchowej, harcerskiej, starszoharcerskiej praktyki wychowania w działaniu przez przeżywanie (choć powinny być przedmiotem działań gromad wędrowniczych i kręgów instruktorskich). Duchowość rozumiana jest tu m.in. jako obszar wynikający z ewolucji człowieka. Dzięki duchowości zdominował on świat przyrody. Występuje u człowieka od początku rozwoju ludzkości. W tym wymiarze, dla harcerza oznacza ona np. poszukiwanie sensu (istnienia, życia, działania), autokreację, samorealizację, zdolność opanowania trwogi, osiąganie poczucia szczęścia i spełnienia .

Wymiar religijny ma charakter nadnaturalny, łączy człowieka (harcerza) z Bogiem, Wszechświatem, Naturą, Absolutem, Dobrem Najwyższym. Warto zauważyć, że religijność jest pojęciem głównie socjologicznym, a nie psychologicznym. Duchowość religijna podlega kontroli instytucji np. Kościoła (papieża, Kongregacji Nauki i Wiary, Świętej Inkwizycji, biskupa), stanowi zatem zaprzeczenie autonomii osoby ludzkiej i jej samorozwoju. W tym przypadku człowiek nie stanowi sam o sobie. Aczkolwiek zaletą jest tu korzyść moralna, choć historycznie wątpliwa (okrucieństwa krucjat, stosy Inkwizycji, mordy konkwistatorów w Ameryce).

Dla odmiany nie można zapominać, że przewodnictwo duchowe Jana Pawła II oparte było o upowszechnianie wartości godności osoby ludzkiej, o wolność wyboru, głosiło relację - spotkanie mistrza i ucznia jako dwóch równych podmiotów („w twarzy drugiego dostrzeż twarz Boga”) i nakazywało dialog („patrz na świat oczami drugiego, wtedy go zrozumiesz, wtedy poznasz prawdę”). Nie przypadkiem polski papież apelował do młodzieży o „dziedzictwo ducha” (zapoczątkowane „Bogurodzicą”, określone w tradycji rycerskiej, w słowiańskiej wspólnocie ogniska domowego).

Jakość wiary w skautingu (protestantyzm) mierzy się jakością postępowania w trakcie życia. Nie wszystko zależy od Boga. Skaut obdarzony talentami, rozwija je samodzielnie. Pracowitość, dążenie do osiągania sukcesu, wykonywanie zawodu rozumianego jako powołanie wiąże się z kształtowaniem takich cech jak np.: rzetelność, efektywność, oszczędność, które decydują o sprawnym i zdrowym życiu (przy takich cechach nie pojawia się problem spożywania alkoholu, stosowania środków odurzających). Każdy skaut/harcerz musi więc znaleźć swoją własną, najlepszą dla siebie ścieżkę życia, twórczą i budującą zgodę z innymi. Rozwojowi harcerskiej duchowości religijnej służą nie bezmyślne celebrowanie masowych uroczystości religijnych, warty, pochody/procesje, lecz przemyślane połączenia wszystkich technik harcerskich z elementami modlitewnymi, liturgicznymi, sakramentami i służby zabezpieczające wydarzenia. Nie przypadkiem harcerstwo zostało oparte o ewangeliczne zawołanie - „czuwaj” czy wezwanie/pozdrowienie - „czuj duch”.

Wymiar psychologiczny ma charakter sprawczy w wychowaniu. Duchowość sprawia, że harcerz nie tylko poszukuje sensu życia osobistego (własny rozwój) ale też odnajduje sens życia w społeczeństwie (służba, niesienie pomocy). Oznacza ona samorealizację, autokreację, aktywność indywidualną w zespole (wspólnocie zastępu, drużyny, szczepu, hufca, chorągwi, ZHP), ma odrębny wymiar osobowy. Duchowość decyduje o rozwoju jego zdolności poznawczych (harcerz wie), emocjonalnych (panuje nad sobą, uśmiecha się, gwiżdże) i społecznych (jest aktywny, usłużny, zaradny, szanuje innych).

Duchowość jest warunkiem zdrowia fizycznego (somatycznego) i psychicznego harcerza. Prowadzi do równowagi pomiędzy jego światem wewnętrznym a światem zewnętrznym (służy temu m.in. obrzędowość, symbolika, godła, totemy, tradycje, zwyczaje, pieśni, ogniska, kręgi, harcerski fason), tworzy więź duchową wszystkich harcerzy (braterstwo). Duchowość prowadzi do rozwoju inteligencji emocjonalnej czyli równowagi dwóch umysłów: emocjonalnego (rozumienie siebie, przeżywanych emocji) i racjonalnego (działanie na podstawie rozumienia własnych emocji - korzystne dla siebie i nie krzywdzące innych).

Decydującą rolę w poznaniu siebie pełni sumienie. W oparciu o głos sumienia, harcerz doskonali się moralnie i zmienia swoją postawę życiową, dąży do doskonałości siebie jako istoty (Prawo i Przyrzeczenie, Zobowiązanie, system: stopni, sprawności, oznak), uczy się sprzeciwu wobec zła. Harcerz buduje swój autoportret oparty o ideały - o idealną hierarchię wartości. To zapobiega dezintegracji, zaburzeniom psychicznym i społecznym. Celem duchowości w wychowaniu harcerskim jest stymulowanie rozwoju harcerza, czyli nabycie przez niego umiejętności radzenia sobie ze stresem, koncentracja na rozwiązaniach, a nie na poziomie trudności, zdolność zachowania dystansu - rozładowania napięć, relaksu, dążenie do doskonałości charakteru, pokonywanie słabości fizycznych i psychicznych, osiąganie poczucia szczęścia - odrzucenie cierpienia u harcerza.

Duchowość ma wymiar terapeutyczny, dlatego przyciąga do harcerstwa ludzi zdrowych, ale też zagubionych i zranionych (w rodzinie, w szkole, w społeczeństwie). Dojrzewanie duchowe harcerza odbywa się nie tylko w sterylnej atmosferze braterstwa w gromadzie. Odbywa się ono także w świecie nieskażonym obecnością innych ludzi (spoza gromady), także w samotności (np. różne próby, trzy pióra, wędrówki). Przez to jest ono autentyczne, osobiste, w harmonii przyrody (woda, góry, las, rośliny, zwierzęta) rzutującej na harmonię ustroju/charakteru harcerza. Bliska łączność z naturą, krajobrazem, ciszą, majestatem i harmonią dzikiej przyrody podczas wycieczek, rajdów, rejsów, biwaków, obozów wywołują skupienie, rozwijają wyobraźnię, sprzyjają refleksji nad sobą i własnym życiem, wyzwalają z lęku, kształtują odwagę, wytrwałość i odpowiedzialność.

Szczególne znaczenie ma więź duchowa (system wodzowski), oddziaływanie bezpośrednim przykładem osobowym wodza - drużynowego, harcmistrza. Zaprzeczeniem tego warunku rozwoju duchowości stanowi koncepcja liderowania (makarenkowska, pionierska, walterowska, biznesowa) nierozważnie wprowadzana przez niektórych instruktorów do życia ZHP.

Trzy pokolenia w jednej organizacji (zuch, harcerz, instruktor) są wyjątkiem w tradycji polskich organizacji społecznych i wychowawczych. One decydują o ciągłości i wartości harcerstwa jako „skarbu narodu” także w wymiarze duchowym. Warto pamiętać, że harcerstwa nie uczy się instrumentalnie na kursach. Harcerstwo poznaje się i rozwija w indywidualnym działaniu w zespole przez osobiste przeżywanie.

Na koniec tych krótkich rozważań należy postawić pytanie: - Czym może zaowocować w harcerskim wychowaniu zaniedbanie we wszystkich trzech sferach wychowania duchowego? - Życie człowieka od zarania jego istnienia nie znosi pustki duchowej. Psychika szuka strawy duchowej.

Ludzie zawsze tworzyli swoje koncepcje świata oparte o wyobrażenia, pragnienia, lęki. Nieumiejętnie stosowane wychowanie duchowe prowadziło w historii świata do patologicznych zmian postaw, zamieniających godność i życie ludzkie w koszmar (Spartanie zrzucali niepełnosprawne dzieci ze skał; K. Marks, F. Engels, W. I. Lenin z etyki judaizmu wycięli termin „Bóg” i pozostawili instrumentalnie potraktowane: sprawiedliwość, równość, wolność, materializm co zaowocowało masowymi, ulicznymi mordami rewolucji i eliminacją przeciwników politycznych; J. Stalin nie ukończył nauki w seminarium duchownym i stał się ludobójcą, jego Komsomolcy tracili cechy ludzkie, stawali się bezwzględnymi czekistami; A. Hitler w dzieciństwie pełnił służbę ministranta, ale odrzucając zasady określone w Biblii stworzył nazizm i holokaust, jego młodzieżowa organizacja Hitlerjugend bez duchowości wychowywała bezwzględnych realizatorów eksterminacji Słowian, Romów i Żydów; J. Korczak z 8 poziomów cedaki wykreślił ideę miłosierdzia bożego i zamiast człowieka wychowywał „przybysza, obywatela, senatora”, skończył na unicestwieniu życia własnego dziecka i eutanazji wychowanków w getcie, a jego pseudo skautowy syjonistyczno - socjalistyczny Ha Szomer Ha Cair został powszechnie odrzucony; narzucony przez władze PRL ateistyczny, pozbawiony duchowości program HSPS dla harcerzy starszych, wychował pokolenie Solidarności, oparte o posoborową, sprawczą społecznie i duchową etykę katolicką).

Także wychowanie koncentrujące się głównie (wyłącznie) na wymiarze duchowym budzi wątpliwości o jego zasadność, we współczesnym i patriotycznym rozumieniu harcerza, obywatela państwa jako wspólnoty narodowej. Służba Bogu, Kościołowi, ojczyźnie (traktowanej ewangelicznie czyli Watykanowi) bez wskazania Polski, bez wielokulturowej tradycji narodowej - przegrywa w odbiorze społecznym (patrz: SHK Zawisza). Współczesna laicyzacja życia i wychowania w cywilizacji euro-amerykańskiej wywołuje pustkę duchową, w którą wkracza obca kulturowo i cywilizacyjnie religia Islamu, a kultura próbuje zapełniać pustkę i samotność człowieka „trzeciej fali” wirtualnym światem bohaterów „e - fantasy”, tworzy dzieła iluzji pierwotnego, prymitywnego świata „Władcy Pierścieni”, „Wiedźmina” i inne.

Brak metodycznie stosowanej duchowości w harcerstwie, rezygnacja z pracy z polskim bohaterem, brak historycznych odniesień np. programowych stylizacji rycerskich, słowiańskich, nierozumienie znaczenia puszczaństwa w nowoczesnym wychowaniu harcerskim owocuje obozowymi stylizacjami świata magii „Harrego Pottera” . Istnieje uzasadniona obawa o psychiczno-społeczne następstwa takich działań wychowawczych, opartych na duchowości fikcji, wierze w sprawczą moc magii, pozbawionych realnych wartości ogólnoludzkich. Dla pełnego, optymalnego rozwoju harcerza - przyszłego dorosłego człowieka tworzącego rodzinę, twórczego obywatela państwa, w jego wychowaniu niezbędna jest równowaga w sferach: ducha, psychiki, emocji, ciała i rozumu. Dlatego warto zachować tradycje harcerskiego wychowania.

hm dr Tadeusz Perzanowski

Nr HR-a:  II/2015 - Duchowość w harcerstwie