JA uczeń, JA brat, JA HARCERZ

Kim jesteś? Polakiem, europejczykiem, uczniem, bratem i harcerzem.. Często patrzymy na siebie przez role społeczne, które pełnimy w życiu albo grupy, z którymi się identyfikujemy. Może cześć z nas może określić siebie jako posiadających tożsamość harcerską? Ale nie znajdziemy tutaj opisu jak to się dzieje ze przesiąkamy harcerstwem. Poniższy artykuł wskazuje na elementy metody harcerskiej jako bardzo istotne w procesie kształtowania tożsamości w życiu człowieka – zarówno osobistej, jak i społecznej. Może być ciekawy zarówno dla instruktorów, czy drużynowych jak i dla osób, które o harcerstwie wiedzą niewiele. Artykuł pokazuje jak ważne jest działanie zarówno w drużynie, jak i w zastępie, a także jak ważną rolę odgrywa indywidualna praca z harcerzami.

Tożsamość? Co to znaczy?

Mówiąc o tożsamości tak zwanego „JA” trzeba wziąć pod uwagę jego trzy aspekty: Ja materialne, społeczne oraz najbardziej „wewnętrzne” Ja duchowe. Można nazwać te trzy składniki podstawą wychowania w ruchu harcerskim, jeśli Ja materialne uznamy za zasób wiedzy czy zasób predyspozycji fizycznych. Wychowując w harcerstwie - rozwijając osobowość młodego człowieka – powinniśmy pracować równocześnie nad jego rozwojem duchowym, intelektualnym, społecznym i fizycznym. Wychowanie harcerskie musi mieć charakter spójny. Żadnej z tych sfer osobowości nie można rozwijać w oderwaniu od pozostałych, ponieważ proces rozwoju młodego człowieka jest procesem zintegrowanym. (Grodecka, 1998)

Ruch harcerski w wychowaniu młodzieży kładzie duży nacisk na świadomość jednostki jej własnych atrybutów, posiadanych przez nią cech, zdolności czy preferencji. Teorie związane z tożsamością mówią o tych właśnie elementach jako bardzo istotnych w budowaniu struktury wiedzy o JA. Pomocnymi dla nas narzędziami do rozwoju struktury wiedzy o Ja w metodyce harcerskiej są stopnie i sprawności, których celem jest między innymi rozwój samoświadomości. Jednym z działów każdego zdobywanego stopnia zarówno u harcerek jak i u harcerzy „praca nad sobą”. Możemy tam znaleźć takie wymagania jak: Pogłębiam wiedzę o sobie samej; Znam swoje wady i zalety (u harcerek); Robię codzienny rachunek dobrych i złych uczynków(u harcerzy). Właściwie oceniam swoje możliwości. Zadaniem harcerza oraz jego opiekuna (inaczej mentora) jest znalezienie odpowiednich form i dobranie konkretnych zadań, poprzez które zostanie zrealizowane wymaganie. Zadania mają być dopasowane do osoby, tak aby uwzględniały jej możliwości i potrzeby. Dzięki temu, pomimo tego że w harcerstwie funkcjonują określone ramy i należy przestrzegać pewnych zasad, to harcerskie wychowanie ukierunkowane jest na jednostkę, jej rozwój osobisty i budowanie indywidualnych cech. Zadaniem drużynowego jest takie poznanie każdego harcerza, aby na podstawie obserwacji i wiedzy o jego możliwościach, zainteresowaniach, czy problemach, dać możliwość rozwijania się w czasie zbiórek, wyjazdów oraz poprzez zadania między zbiórkowe. Program powinien być tak stworzony, aby uwzględniał potrzeby każdej jednostki – każdego harcerza czy harcerki. To właśnie dlatego piszemy w planach pracy także analizę każdego członka drużyny osobno.

Drugim aspektem, istotnym w pojmowaniu tożsamości, jest wiedza o pełnionych przez jednostkę rolach społecznych i samooceny wynikające z tych ról. Bardzo istotna jest świadomość wartości i celów, które uznaje człowiek za własne. Tutaj znowu należy wspomnieć o stopniach, w których znajdziemy wymagania dotyczące posiadania i realizowania własnego systemu wartości oraz zachęcanie do rzetelnego wypełniania obowiązków jakie wynikają z ról jakie pełnimy w życiu.

Wszystkie wyżej omówione procesy odnoszą się do procesu kształtowania tożsamości osobistej. Tożsamość osobista to takie pojmowania siebie, które składa się z cech, najwyraźniej odróżniających własną osobę od innych ludzi. Tworzenie swojego obrazu na drodze różnic w stosunku do innych osób wiąże się z porównaniami do rówieśników, w szczególności w okresie dorastania. Nieumiejętność odnalezienia wyjątkowości swojej osoby, może być przyczyną kryzysu tożsamości.

Co ma harcerstwo do kryzysu tożsamości?

W warunkach wysoko rozwiniętej nowoczesności coraz powszechniejszym zjawiskiem jest wpływ odległych wydarzeń na to, co dzieje się w bezpośredniej bliskości oraz na strukturę wewnętrzną tożsamości jednostki. Główną rolę odgrywają tu bez wątpienia środki przekazu: materiały drukowane i media elektroniczne, które dostarczają więcej informacji i możliwych dróg wyboru, niż człowiek jest w stanie poznać i poddać własnemu osądowi (Wojciszke, 2002). Przy jednoczesnym zalewie informacyjnym i pośpiechu, możemy także dostrzec niedostatek wartościowych wzorów identyfikacyjnych oraz bardzo często brak stabilność środowiska rodzinnego i pozarodzinnego. Staje się to problematyczne w szczególności w okresie dorastania, gdy młody człowiek, przy jednocześnie silnej potrzebie eksploracji i potrzebie nowych doznań ma niewielką chęć do podejmowania trwałych zobowiązań. Taka kombinacja jest istotą kryzysu tożsamości. Młody człowiek walczy z dotychczasowym samym sobą i z otoczeniem w którym żyje. Jest pełny buntu, ponieważ poszukuje ciągle swojego „ja”. Kryzys tożsamości w okresie dorastania jest normalnym i naturalnym etapem w życiu każdego człowieka, natomiast od tego jak przejdzie ten etap, może zależeć jego postawa w późniejszym życiu.

Co na to wszystko harcerstwo? Harcerzem można zostać w wieku 10 lat i właśnie w tym wieku wstępuje do organizacji najwięcej dzieci, co oznacza, że większość harcerzy przeżywa okres dorastania będąc już w drużynie harcerskiej. Jest to kolejna z ról jakiej się podejmują, ale co najważniejsze - jest to dobrowolne zobowiązanie, w przeciwieństwie do bycia uczniem, bratem czy córką. Zdarza się, że wstąpienie w szeregi drużyny jest próbowaniem kolejnej alternatywy, która szybko się nudzi, ale jest to rzadki przypadek. Harcerstwo pozwala na odnalezienie swojego miejsca, nie tylko pod względem paczki przyjaciół i bycia akceptowanym przez grupę rówieśników, ale ze względu na mnogość ról jakie można wewnątrz drużyny harcerskiej pełnić (kronikarz, sanitariusz, proporcowy). W momencie zmiany szkoły czy przejścia do kolejnego stopnia szkoły, za czym idzie zmiana środowiska, harcerz ma wciąż coś stabilnego, czym jest właśnie drużyna. Dodatkowo otrzymuje kolejne wyzwania i jeśli wykazuje się odpowiednimi predyspozycjami to dostaje propozycję nowej roli (zastępowego). Podjęcie się tej roli wymaga od tak młodej osoby stania się w pewnym sensie autorytetem, co wzmaga proces kształtowania własnej osoby. W harcerstwie mówi się, że zastępowy to „wzór, wódz i starszy brat” (Philipps, 2000). Trwałe zaangażowanie w pewne działania i świadome podporządkowanie  zasadom (Prawu Harcerskiemu) jest kolejnym krokiem do tożsamości osiągniętej.

Według E.H. Eriksona jedną z najbardziej podstawowych potrzeb człowieka w okresie dorastania jest pragnienie bycia uznanym przez dorosłych. Zobowiązania młodego człowieka są krótkie i nietrwałe, ale dla niego bardzo ważne. Młodemu człowiekowi zagraża zamęt tożsamościowy, wewnętrzna pustka i poczucie wewnętrznej izolacji. Wtedy może szukać szczęścia tam, gdzie nie powinien – wybierając tożsamość negatywną. Nie znajdując drogowskazu życiowego i nie dostrzegając wartości ideałów w instytucjach społecznych zaczyna należeć dogrupy negatywnej, czyli sprzecznej z wyznawanymi przez niego wcześniej wartościami czy normami.

Poważnym zagrożeniem budowania swojej tożsamości jest niedostatek wartościowych wzorów identyfikacyjnych. W harcerstwie bardzo ważnym elementem jest przykład osobisty instruktora. Swoim zachowaniem instruktor powinien dawać przykład, przede wszystkim życia zgodnego z Prawem Harcerskim, a także pracy nad sobą. Jeśli dodatkowo podczas codziennego działania będzie zachowywać pogodę ducha, to prawdopodobnie harcerze będą chcieli go naśladować, czując pozytywne korzyści płynące z bycia harcerzem. Instruktor nie jest ani dowódcą ani nauczycielem. Jest „starszym bratem”, który zuchowi, harcerzowi, harcerce stwarza warunki do kształtowania charakteru (Philipps, 2000).

A poczucie przynależności do drużyny?

Tożsamość społeczna to identyfikacja z konkretnymi grupami, do których jednostka przynależy, bądź aspiruje. Tożsamość społeczna kształtuje się w opozycji do grup obcych, a jej aktywizacja, a nawet sama aktywizacja zaimka „my” powoduje wzrost stereotypowego spostrzegania członków grup obcych i konformizmu w stosunku do grupy własnej (Jarymowicz, 200). Koncepcja własnej osoby w dużej mierze wynika z identyfikacji z grupą i to jest właśnie ten element, który w sposób szczególny łączy tożsamość osobistą z tożsamością społeczną.

Wśród harcerzy taką ogólną tożsamość społeczną buduje odwołanie się do wspólnych wartości (Prawo Harcerskie), czy autorytetów. A szczególna tożsamość społeczna tworzy się w zastępie harcerskim.

Jak ważny jest zastęp...

Zastęp harcerski składa się z 5 - 10 osób. Jest to grupa mała, co pozwala na zindywidualizowanie jednostki, dzięki czemu realizowana jest potrzeba asymilacji. Jednocześnie kilka zastępów razem przynależy do drużyny harcerskiej, gdzie też ma szanse działać na innym polu. Tożsamość społeczna jest budowana w kategorii Ja jako jednostki podobnej do innych członków grupy własnej (w ramach jednego zastępu) i zarazem różnej od członków grup obcych (innych zastępów). To jak bardzo utożsamiamy się z daną grupą zależne jest od stopnia identyfikacji z grupą oraz wagi jaką przywiązujemy do tego aspektu naszego życia.

Każdy zastęp stara się zbudować własną, wyrazistą tożsamość.Jej członkowie odczuwają potrzebę odróżnienia się od pozostałych kolegów z klasy czy od innych zastępów. Podkreślają własną tożsamość używając proporca z godłem zastępu, mają własny okrzyk, a w wielu drużynach także charakterystyczny element umundurowania. Jednocześnie zastęp często otacza swoje działania tajemnicą (posługuje się własnym szyfrem, ma swoje piosenki i żarty, a także nikomu nieznane rytuały). Gdy młody człowiek przynależy do takiej grupy czuje się dumny z bycia w zastępie, a tym samym z bycia harcerzem. Silnie utożsamiają się z nim, a to oznacza, że otwierają się na jego wpływ.  Poprzez współzawodnictwo (np. zawody) z pozostałymi zastępami w drużynie wzmacnia się poczucie przynależności do zastępu.

Niewielka przenikalność granic, czyli to że nie można sobie co tydzień zmieniać zastępu oraz fakt, że każda grupa dąży do jak najlepszego statusu (chce wygrać współzawodnictwo) są powodami silnej faworyzacji grupy własnej. Wpływa na to także stopień podobieństwa grup: taki sam wiek, podobna liczebność, takie same cele i często takie same zadania do wykonania. Im większe poczucie tożsamości z zastępem tym większa jego faworyzacja.

Podsumowanie

Każdy młody człowiek pragnie przebywać w paczce – gronie rówieśników, z którymi czuje się dobrze i robi fajne rzeczy. Taką paczkę tworzy zastęp harcerski. Skupiona w zastępie grupa kolegów/koleżanek poprzez zbiórki, gry i wykonywanie różnych zadań uczy się współdziałania, samorządności, brania na siebie odpowiedzialności, czy solidarności. Mała grupa daje możliwość wykazania się każdemu członkowi i nie pozwala na anonimowość. Zorganizowanie dużego zespołu do pracy małymi grupami pozwala na łatwiejsze kierowanie a także efekty pracy są lepsze. System małych grup stwarza atmosferę do stopniowego dojrzewania osobistego i społecznego, czyli jest właśnie tym kompromisem pomiędzy chęcią przynależności a dążeniami indywiduującymi. Harcerski system wychowawczy wydaje się szczególnie wpływać na młodych ludzi w okresie dorastania, gdy przechodzą oni kryzys tożsamości. Najważniejszymi elementami w kreowaniu tożsamości są: system stopni i sprawności; przykład instruktora; dobrowolne podejmowanie się różnych zobowiązań w drużynie. Harcerstwo uczy stawiania celów i pomaga w realizowaniu ich, co daje poczucie własnej wartości i samorealizacji.

Bikont, A. (1988). Tożsamość społeczna – teorie, hipotezy, znaki zapytania. Warszawa: Wydawnictwo PAN

Grodecka, E. (1998). 0 metodzie harcerskiej i jej stosowaniu. Warszawa: Wydawnictwo ZHP

Gajdzińsk, M. (2007). Harcerski System Wychowania

Grzelak, J. i Jarymowicz, M. (2005). Tożsamość i współzależność. W: J. Strelau (2005). Psychologia. Podręcznik akademicki. Tom III. Gdańsk: GWP.

Kofta, M, i Szustrowa, T. (2001). Złudzenia, które pozwalają żyć. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. 

Olcoń-Kubicka, M. (2009). Indywidualizacja a nowe formy wspólnotowości, Warszawa: Scholar.

Philipps, R. (2000). System Zastepowy. Łódź: WING.

Pilarska, A. (2011). Ja i Tożsamość a dobrostan psychiczny. Poznań: Wydziału Nauk Społecznych UAM.

Wojciszke, B. (2002) Człowiek wsród ludzi Wrocław: Scholar

Nr HR-a: 3-4/2014

Autorka artykułu: Pwd. Karolina Tabor – instruktorka Stowarzyszenia Harcerskiego, wkrótce komendantka Szczepu 88 WDHiGZ Rodło; w Stowarzyszeniu Harcerskim od 15 lat; w szczepie Szaniec prowadziła 3 lata zastęp “Iskra”, razem z którym stworzyła nową drużynę - Akme - w szczepie Rodło, którą prowadziła przez kolejne 5 lat; członkini komisji przewodniczki; Studentka Międzywydziałowych Studiów Matematyczno-Przyrodniczych na Uniwersytecie Warszawskim na IV roku z kierunkiem podstawowym: Psychologia.