HARCERSKIE BYĆ I MIEĆ, CZYLI HARCERSKA REFLEKSJA JĘZYKOZNAWCZA

W językoznawstwie znane jest powiedzenie autorstwa angielskiegio badacza Johna Firtha: „You shall know a word by the company it keeps”, które oznacza, że pełne znaczenie słowa możemy określić tylko analizując konteksty jego użycia. Czyli np. aby zrozumieć znaczenie jakiegoś rzeczownika, warto przyjrzeć się zarówno przymiotnikom, który ten rzeczownik najczęściej określają (np. Bóg – jest miłosierny, dobry sprawiedliwy, itd.), jak i czasownikom, z którymi dany rzeczownik współtworzy zdania (Bóg – istnieje, zsyła, karze, przykazuje, itd.).

Idealnym narzędziem do przeprowadzenia takiego badania są tzw. korpusy językowe, czyli elektroniczne zbiory tekstów napisanych w danym języku (większość korpusów zawiera również tzw. dane mówione, ale jest ich mniej, ponieważ ich pozyskanie jest dużo bardziej pracochłonne). W przypadku języka polskiego, najlepszym miejscem do prowadzenia tego rodzaju badań jest Narodowy Korpus Języka Polskiego, wraz z wyszukiwarką stworzoną przez Pracownię Językoznawstwa Komputerowego Uniwersytetu Łódzkiego (http://www.nkjp.uni.lodz.pl).

Ponieważ dane korpusowe stosuję w swojej pracy na co dzień, postanowiłam wykorzystać je do przebadania tematu, który intrygował mnie już od jakiegoś czasu, czyli jaki wizerunek harcerstwa wyłania się z danych językowych. Jak Polacy postrzegają harcerza, jakie czynności harcerz najczęściej w dostępnych w korpusie tekstach wykonuje, i jakie wnioski wizerunkowe płyną z tego dla nas?

Poniższa tabela przedstawia czynności pojawiające się w połączeniu z dowolną formą słowa harcerz:

Tabela 1. Kolokacje czasownikowe słowa harcerz (maks. odstęp 3)

Na pierwszy rzut oka wszystko wygląda nieźle: harcerze są, mają, zostają, organizują, uczestniczą, biorą, lubią, zbierają, pomagają, pełnią, chcą i muszą. Część czasowników jest z gruntu pozytywna (organizować, pomagać). Ale czas podrążyć dalej, bo dopiero wtedy zaczyna się robić ciekawie – skupimy się na kilku czasownikach, a na początek być i mieć.

Jacy harcerze są?

Tutaj danych mamy całą masę, pojawiają się zarówno pozytywne, jak i negatywne konteksty, ale co ciekawe, w źródłach bardziej oficjalnych (głównie gazetach), obraz jest przeważnie pozytywny, np.

W szkole grupa harcerska musi mieć swoją pozycję, musi się pokazywać w działaniu. Harcerze bowiem to są młodzi ludzie, którzy chcą być lepsi od innych, wierni harcerskim ideałom i przyrzeczeniu starają się być lepsi niż są. (IJPPAN_PolPr_GKb00409)

Natomiast część przykładów z forów internetowych ma już nieco inny wydźwięk:

A ja harcerzy nie lubię. Nie, żeby mi coś zrobili, ale po prostu prawie wszyscy harcerze, których znam, są dziwni. Nawet moi kumple, wcześniej normalni ludzie, po wejściu do harcerstwa zaczynają rzucać dziecinnymi, przestarałymi frazesami, pić, palić, badziewnie się ubierać, staja sie bardziej zamknięci, dzielą ludzi na swoich dobrych i innych hołotę. I takich znam co najmniej kilkunastu. Do tego dochodzi jeszcze jakaś dziecinna ideologia i mundureczki, zawołania, pioseneczki, itp., czego nie cierpię. (PELCRA_forumowisko.pl_2552)

Ech, a zawsze myślałem, że harcerze są patriotami… ale sądząc po stosunku do mowy ojczystej tych, co upierają się reprezentować harcerstwo tutaj, wychodziłoby na to, że niekoniecznie. (PELCRA_6203010001675)

Co harcerze mają?

Otóż harcerze mają głównie dobra niematerialne (jakie to prawdziwe!), i na szczęście w większości pozytywne:

1. Dobra materialne: stanicę, pomost, własny jacht, bazę, wieszaki, pamiątki, identyfikatory, pokoik, magazyn, magazyn sprzętu, 25 jachtów, obiecane 32 tysiące z miasta, swoją stanicę wodną, bazę wypadową
2. Zadania do wykonania: zostać samurajami, więcej zajęć w domu, za zadanie rozprowadzić kartki, pełne ręce roboty, zapalić ognisko, zapoznać się, akcję „Znicz”, sprzątać okolicę, znicze do sprzedania, pomagać, 630 km do pokonania, opuścić zabytkowy budynek, pomóc pracownikom parku, wyjść z puszkami
3. Niematerialne dobra pozytywne: szansę wyjazdu na obóz, dobre narzędzia (nie w sensie młotki), możliwość rozwijać pasje, pasje, przewagę, wpływ na kształt programu, wiedzę o swoich bohaterach, pomysł, poważniejsze sprawy do roboty, rodziców, czas i ochotę, nadzieję na różne rzeczy (6 przykładów), za sobą dwa obozy wędrowne, ułożony harmonogram, piękną kartę działalności, okazję się spotkać, gotowy system łączności, wzór do naśladowania, zbiórkę, czas na zabawę, sporo kontaktów, uprawnienia zapewnione dobre warunki, przyjaciół, głos, plan działania, Betlejemskie Światło Pokoju, ogromne doświadczenie
4. Niematerialne dobra negatywne: być narażeni na zatrucie pokarmowe, dobry wpływ na innych ludzi, obóz, motywację do samorozwoju, sprawności, nocne alarmy wprowadzoną żałobę, kryzys, jakieś pretensje, z góry narzuconą ideologię, jakieś nocne warty, trudności z opłaceniem mediów
5. Dobra niejednoznaczne: prawo do głupoty, większe wymagania

A czego harcerze nie mają? Otóż w większości nie mają właśnie tych materialnych

Nie mają: plecaków, innych obciążeń, czasu na nudę, wakacji, spokoju, za wiele dewiz, własnego lokum, tyle pieniędzy, prawa nosić mundurków, wyjścia, swojej siedziby, pieniędzy

Co harcerze lubią?

Otóż harcerze lubią trzymać się razem, las i śpiewać:

Niestety, z moich obserwacji wynika, że harcerze też lubią śpiewać… (PELCRA_6203010001674)

I niestety czasami też inne rzeczy:

I druhowie i harcerze lubią sobie popić, popalic… Jak każdy. Ważne, żebyś był w każdej chwili gotowy do pomocy i nie szkodził innym ludziom. Dla mnie to nic trudnego. (PELCRA_forumowisko.pl_2552)

Co harcerze biorą?

A więc uff – harcerze biorą tylko jedno. Harcerze biorą udział!

Podczas pobytu w stolicy wejherowscy harcerze brali udział w uroczystościach związanych z obchodami Dnia Uchodźcy oraz rocznicą utworzenia Szarych Szeregów i upadku Powstania Warszawskiego. (IJPPAN_PolPr_DBa00459)

Co harcerze zbierają?

Harcerze zbierają: się, pieniądze, datki, podpisy i sprawności. Kontekstów finansowych mamy większość, bo nawet „sprawności” okazują się związane z pieniędzmi:

Jakiś czas potem widziałem jak harcerze zbierają sprawności pakującą ludziom torby w supermarkecie. ZGROZA (PELCRA_forumowisko.pl_2552)

Co harcerze muszą?

Przede wszystkim się wykazywać (wiedzą i umiejętnościami), ale czasami też płacić: dotrzeć na punkty, wykazać się umiejętnościami, odpowiadać na pytania, odbudować łódź, stać na warcie, wykonywać zadania, zapłacić 470 zł, zaadaptować pomieszczenie, zapłacić ponad 5 tysięcy zł, wykazać się samodzielnością, śpiewać kolędy, trafić do punktów, oddać 4 pomieszczenia, po kimś sprzątać, stawiać sanitariaty, złożyć sprawozdanie, namawiać przechodniów, wspiąć się na ścianę, rozszyfrować hasło, się wyprowadzić, dojść do punktów, przejść trasę, uczyć się przepisów, spędzić dzień w lesie, odzyskać dobre imię organizacji, zbudować drabinkę, wymyślić coś innego, nosić czerwone chusty

Co z tego wynika?

Obraz harcerza w Narodowym Korpusie Języka Polskiego jest głównie pozytywny lub przynajmniej neutralny. Ale zanim ucieszymy się z naszego super-wizerunku, zwróćmy uwagę na to, że do NKJO trafiają głównie teksty oficjalne (artykuły w gazetach, literatura). Teksty mniej formalne, np. źródła internetowe, rysują dużo bardziej negatywny obraz harcerza. Niestety, w korpusie mówionego języka polskiego o harcerzach nie mówi się w ogóle, więc nie jestem w stanie porównać danych, ale sam fakt, że jedyna forma słowa harcerz, która w korpusie mówionym się pojawia, toharcerzyk, jest jednak smutna:

z drużyny taki naprawdę taki harcerzyk (PELCRA_7203010000476)

Swoją drogą, harcerzyk robi obecnie niezłą karierę:

Co będzie dalej? Oby pozytywne trendy się utrzymały. Niech harcerze są, mają same fajne rzeczy, pomagają, służą i radzą sobie dobrze. A harcerzyki?

A co nas to obchodzi?

I tyle w temacie

hm. Anna Cichosz

Artykuł ukazał się równiez na blogu ZKK Hufca Łódź Polesie https://radapuchaczy.wordpress.com

Nr HR-a:  I/2016