Metoda HARCERSKA (pod rozwagę drużynowych i delegatów na Nadzwyczajny Zjazd ZHP)

hm dr Tadeusz Perzanowski

Metoda harcerska budzi różne refleksje, skłania do formułowania sprzecznych opinii. Warto pamiętać, że metoda harcerska jest metodą praktyczną, motywującą harcerza do aktywności w działaniu przez przeżywanie, nie poddaje się nadmiernej modyfikacji, jest trudna do opisania a zarazem łatwa do stosowania nawet przez nastolatków. Opis tej metody nie poddaje się terminologii i klasyfikacji żadnej teorii pedagogicznej, bowiem jest ona złożona z rozwiązań pochodzących z różnych filozofii, kultur i religii stosowanych przez tysiąclecia na różnych kontynentach. Metoda jest nadal bardzo atrakcyjna i skuteczna (stosowana np. w postaciach: survivalu, grup rekonstrukcji historycznych, związków paramilitarnych młodzieży, organizacji turystycznych, struktur Kościoła, inicjatyw jednej akcji np. WOŚP). Wątpliwości co do jej skuteczności wynikają jedynie z niestosowania niektórych elementów lub zaniechania stosowania metody w całości. Jest metodą pozytywnych oddziaływań, humanistyczną, personalistyczną, nie poddającą się językowi technicznemu w jej opisie. Metoda harcerska jest wyższym poziomem metody skautowej - bardziej atrakcyjnym oraz podnosi stawkę ideowo wychowawczą. Myśl pedagogiczna współcześnie zatacza krąg - tak daleko odeszła w granice absurdu teorii i spóźnionych działań, że istnieje głęboka potrzeba powrotu do natury człowieka i przyrody. Skauting powstał, by wyrwać młodzież z kurzu ulic wielkich miast przemysłowych. Obecnie celem harcerstwa jest wyrwanie młodzieży z e - szumu informacyjnego i samotności w globalnej sieci.

- Czym zatem jest metoda harcerska ? Każda metoda to: stały (jednorodny) sposób postępowania (od zucha do instruktora), nastawiony na realizację określonego celu, w konkretnym czasie. Metoda harcerska oparta jest na samorozwoju, samorealizacji, samowychowaniu indywidualnym w rówieśniczym, samorządnym zespole harcerskim, działającym w systemie zastępowym, w oparciu o niezmienne idee. Realizowana jest poprzez stosowanie środków harcerskiego systemu wychowawczego, na który składają się: sprawności, stopnie, odznaki, znaki służb, plakietki, techniki harcerskie, specyficzne formy pracy, zespołowe zadania zastępów, obrzędy, zwyczaje, tradycje, historia, symbolika, mundur, godła, numery, barwy, nazwy, proporce, sztandary, totemy, laski, księgi tajemnic (notatniki), kroniki, skarbce, piosenki, okrzyki, funkcje i role, dobre uczynki, Prawo i Przyrzeczenie Harcerskie, pracę z bohaterem, Prawa Gromady, piony wiekowe, struktura organizacyjna. Metodę stosuje drużynowy w dysedukacyjnej (jednopłciowej) autonomicznej drużynie (gromadzie, kręgu), oddziałując pozytywnie, pośrednio za pomocą w/w środków oraz bezpośrednio przykładem osobistym a także poprzez przybocznego i zastępowych w: służbie, grze, przygodzie, w przyrodzie, stosowanych we wzajemnym oddziaływaniu trzech grup wiekowych (dzieci, młodzieży i dorosłych) w relacji braterstwa, z elementami dyscypliny, harcerskiego stylu i fasonu. Metoda harcerska (skautowa) jest metodą wsparcia rodziny harcerza w jego wychowaniu, w wierze rodziców, oraz wsparcia samego harcerza w jego indywidualnym wzrastaniu (rozwoju). Drużyna harcerska nie jest celem wychowania harcerskiego - jest środkiem do wychowania harcerza. Drużynowy jest przewodnikiem (wodzem, przywódcą duchowym, mistrzem) harcerzy swojej drużyny w organizowaniu i stosowaniu tej metody w ich autentycznym życiu. Metoda harcerska obejmuje metodyki dostosowane do płci (harcerki, harcerze) i wieku (zuchy, harcerze, harcerze starsi, wędrownicy, instruktorzy, seniorzy).

Idee: służby Bogu (absolutowi, naturze, Bogu w drugim człowieku), służby Ojczyźnie (takiej jaką jest), patriotyzmu, służby drugiemu człowiekowi (niesienia pomocy potrzebującym), rycerskości, pokoju, harcerskiego braterstwa, aktywnej troski o własny rozwój: fizyczny, umysłowy (rozumowy i zmysłowy) oraz duchowy (psychiczny, emocjonalny, moralny), dziedzictwa ducha, życia w przyrodzie i jej poszanowania, szacunku dla starszych, zmiany świata na lepszy poprzez zmienianie siebie samego.

Samowychowanie oznacza aktywną działalność nad swoim rozwojem, nad ukształtowaniem własnego poglądu na świat, własnych postaw, cech charakteru i własnej osobowości stosownie do założonych celów i ideałów. Wiąże się z aktywnością własną osoby, pracą harcerza nad samym sobą, doskonaleniem, kształtowaniem siebie i samorealizacją. Na pewnym etapie rozwoju osoba przestaje ulegać zewnętrznym nakazom i przejmuje samodzielną odpowiedzialność za kształt własnego człowieczeństwa. Sama zaczyna określać cele, do których dąży we własnym rozwoju, samodzielnie dobiera sposoby, ustala swój system wartości, stawia sobie zadania, wymagania, stara się sprostać wyzwaniom. Jest to samokontrolowanie zgodności własnych zachowań z przyjętymi wzorcami. Wychowanie jest przeciwstawne nauczaniu. Instruktor harcerski jest starszym bratem, przewodnikiem, mistrzem, nie kieruje harcerzami lecz ułatwia im ich własny rozwój poprzez działania harcerskie, wspiera ich w odnajdywaniu siebie samych, świeci przykładem w tych działaniach.

Samorealizacja nie może być zadaniem wykonywanym na zlecenie pochodzące z zewnątrz. Jej sens polega m.in. na tym, że harcerz ma poczucie, że jest autorem własnego życia i że jest za nie odpowiedzialny. Podstawą takiego stosunku do samego siebie i do swego życia jest możliwość dokonywania wyborów dotyczących własnych czynów oraz podejmowania decyzji w życiu codziennym. Każdy szuka tu własnej drogi do własnego szczęścia.

Samodoskonalenie się jest to dążenie do rozwoju człowieka pod względem fizycznym, umysłowym, duchowym, emocjonalnym. To tzw. staranie się być lepszym człowiekiem, mickiewiczowskie „doskonalenie dusz”, czyli samodoskonalenie przez czyn. Samodoskonalenie się determinuje osobę harcerza do samorozwoju. Dzięki temu nie zatrzymuje się w jednym punkcie w toku rozwoju.

Metoda harcerska w przeciwieństwie do innych metod wychowania i toków kształcenia zawiera kwadrę: informacje - wiadomości - wiedza - wyobraźnia oraz triadę: wiedza - umiejętności - działanie.

Formy pracy harcerskiej (tu zapisane w każdej grupie od form najłatwiejszych do najtrudniejszych, wymagających umiejętności współdziałania; każda forma składa się z ciągu elementów innych form): - 1. Formy terenowe - zwiad, wycieczka, gra terenowa, ćwiczenia na linie, podchody, obserwacja zwierząt, gra terenowa elektroniczna, gra terenowa tradycyjna, bieg harcerski, bieg charytatywny, rajd, rejs, manewry, biwak, obóz wędrowny (np. pieszy, narciarski, rowerowy, kajakowy, żeglarski, konny, lotniarski), obóz stały w bazie, obóz puszczański, Chatka Robinsona, próby Trzech Piór, zlot - 2. Formy współzawodnictwa - ćwiczenia, zabawy, gry świetlicowe, gry Kima, gry terenowe (miejskie), harce zastępów, wiązanie węzłów, konkurs, plebiscyt, mecz, regaty, wyścig, turniej, olimpiada - 3. Formy aktywności twórczej - piosenka, pląs, zabawa tematyczna, akademia, plener plastycz-ny/fotograficzny, wystawa, audycja, prezentacja multimedialna, gazetka, kronika, książka, opraco-wania i kolportaż e-booków, skecz (gag), inscenizacja, występ, happening, teatr, dyskoteka, realizacja filmu/wideoklipu, kominek, ognisko, stylizacje, widowisko, przegląd, festiwal - 4. Formy mówione - pogadanka, gawęda, prezentacja, relacja, rozmowy (z udziałem widowni), referat, wykład, spotkanie, dyskusja, sesja, konferencja, sąd, rada, komisja - 5. Formy kształcenia i doskonalenia - gimnastyka, lektura, artykuł, e- learning, ćwiczenia, specjali-styczne zajęcia rozwojowe, warsztaty, treningi socjo-psychologiczne, drama, relaks, quizy, e- sondaże, seminarium, telekonferencja, konferencja, mikrokurs, kurs, zjazd - 6. Formy praktycznego działania - zwiad elektroniczny, zajęcia on - line, zajęcia plastyczne, strona internetowa drużyny, list, apel, majsterka, zajęcia techniczne, modelarstwo, zwyczaje i obrzędy, zadanie między zbiórkowe, prace społeczno - użyteczne - 7. Formy pracy i służby - dyżur; służba; warta; pierwsza pomoc; patrole: ratowniczy, ochrony przyrody, porządkowy, zabezpieczenia; punkty: dowodzenia, sygnalizacji, łączności (tradycyjnej, elektronicznej, satelitarnej); zwiad elektroniczny; opieka nad miejscami pamięci narodowej (także nad osobami starszymi, nad pomnikami przyrody), prace zarobkowe, wolontariat miłosierdzia - 8. Formy paramilitarne - musztra, apel, capstrzyk, defilada, zajęcia specjalistyczne - obronne, zajęcia wspólne z wojskiem, manewry techniczno - obronne - 9. Formy religijności harcerzy (nie religii) - modlitwa poprzez uczynki, adoracja, służba ołtarza, uczynki miłosierdzia, akt zawierzenia opiece, święcenie (np. szkaplerzy, medalików, różańców drużyny, ikon), budowa kapliczki obozowej, budowa ołtarza polowego, msza św., droga krzyżowa (ewangeliczna, światła), procesja, pielgrzymka drużyny

Techniki harcerskie to: samarytanka - ratownictwo; terenoznawstwo i meteorologia; łączność (tradycyjna, elektroniczna i satelitarna), szyfry i sygnalizacja; traperstwo i tropienie; pionierka, kucharstwo i obozownictwo; cyfryzacja - informatyka; rozpoznanie elektroniczne (np. drony, monitoring, gps).

Metoda zapewnia integrację duchowo - psychiczno - fizyczną oraz równowagę emocjonalno - racjonalną. Ma wymiar środowiskowy, znajduje oparcie w ruchu przyjaciół, wymaga współpracy z rodzinami harcerzy, władzami politycznymi i samorządowymi, szkołami, przedsiębiorcami, mediami, organizacjami o spójnych wartościach, związkami wyznaniowymi (kapelanami) oraz byłymi harcerzami i działaczami harcerskimi.

Każdy system, także system wychowania harcerskiego prawidłowo funkcjonuje tylko wówczas, gdy wszystkie jego elementy są stosowane, bowiem wzajemnie na siebie oddziałują. - Pomijanie któregoś z elementów systemu sprawia, że metoda harcerska przestaje funkcjonować.

Szacunek dla prawa jest warunkiem wychowania - bez poszanowania porządku prawnego może nastąpić tylko demoralizacja, deprywacja relatywna i emocjonalna.

Drużyny harcerskie pracują w metodykach dysedukacyjnych (odrębnych: harcerzy i harcerek), nie mogą stosować w działalności unifikacji płci. Jedynie kręgi instruktorskie mogą być koedukacyjne (z racji wieku, doświadczenia oraz funkcji i ról dorosłych instruktorów).

Wartość autonomiczna harcerza oznacza, że sam stanowi o sobie, sam siebie posiada, jest sprawcą własnych czynów, a powołanie moralne otrzymuje w harcerskim zespole. Autonomia drużyny, zastępu polega na samorządowym samostanowieniu, oddolnym programowaniu i wspólnotowym charakterze gromady.

Patriotyzm w harcerskim wychowaniu ma paramilitarny charakter, oparty jest o umiłowanie ojczyzny, oznacza: wykuwanie charakterów, godności i honoru; karność; gotowość (czuwanie); rycerskość; współdziałanie z wojskiem (polityka w państwie się zmienia - wojsko nie - zawsze stoi na straży granic państwa i chroni naród); hierarchię struktur; samorozwój; specjalności i techniki harcerskie; doskonalenie siebie, dziedzictwo ducha, kult życia dla ojczyzny - kult żywych bohaterów.

Metoda harcerska zawiera najwyższe formy duchowości w wychowaniu, nieosiągalne innymi sposobami nawet w Kościele (preferującym słowo). Na duchowość harcerską składają sięm.in.: wartości zawarte w Prawie i Przyrzeczeniu Harcerskim, tradycje, codzienne dobre uczynki (harcerz modli się czynem), aktywność i osiąganie celów, dyscyplina, troska o własny rozwój, kształtowanie wolnej i silnej woli, zmienianie świata na lepszy poprzez doskonalenie siebie, radzenie sobie ze stresem, odwaga i tolerancja, wolność od wszelkich uzależnień, pogoda ducha, empatia i inteligencja emocjonalna, dialog wewnętrzny (z własnym sumieniem), odnajdywanie sensu istnienia i własnego miejsca w świecie, życie w świątyni przyrody.

W harcerstwie wychowuje tylko drużynowy w drużynie przy pomocy przybocznego i zastępowych. Komendy, referaty, namiestnictwa, agendy nie wychowują - stwarzają warunki do działania drużyn, prowadzą politykę na społecznych szczeblach (lobbing), zabezpieczają finanse, organizują kształcenie przez wychowanie i przeżywanie. O ile drużyny i szczepy mają charakter autonomicznych wspólnot, to komendy funkcjonują w systemie odgórnego zarządzania i nadzoru (GK- KCH - KH).

Harcerstwo (tak jak skauting) zajmuje się jednostką - nie gromadą ! Rozwija harmonijnie i ustawicznie umysł, ciało i ducha (w tym ducha solidarności) każdego harcerza.

Wychowanie przez grę w harcerstwie oznacza nie tylko ćwiczenie, lecz całe funkcjonowanie harcerstwa oparte na regułach Prawa i Przyrzeczenia Harcerskiego. Służba to działaniem celowe, użyteczne.

Pogoda ducha oznacza: uczciwość, rzetelność, pogodne znoszenie przeciwieństw, wysoki poziom inteligencji emocjonalnej i umiejętności społecznych (komunikacji międzyludzkiej).

Przez ciało należy rozumieć: fizyczność, fizjologię, zdrowie; przez rozum: umysł, inteligencję, zmysły (wzrok, słuch, węch, smak, dotyk); przez ducha: psychikę, emocje, system wartości, światopogląd.

Wódz (przywódca, przewodnik) w wychowaniu to: drużynowy, instruktor, mistrz, który stale spotyka się całym sobą z innym harcerzem, z „twarzą drugiego” (Boga w drugim człowieku), na zasadzie spotkania dwóch równych sobie osób. Fundamentem współistnienia w tym spotkaniu jest postawa szacunku, dialogu i porozumienia. Mistrz patrzy na świat nie swoimi lecz harcerza oczami, wtedy go rozumie, wtedy poznaje prawdę. Obowiązuje tu etyka sumienia (solidarność) - mistrz jest „dla niego” (nie odwrotnie), relacja „my” przychodzi później.

Obok funkcji w metodzie harcerskiej ważne są role, które harcerz podejmuje na określony czas w uzgodnieniu z drużynowym (np. zwiadowca, tropiciel, skarbnik, redaktor, fotoreporter, kronikarz, ratownik, kuchcik, magazynier, sygnalizator, szyfrant, łącznościowiec, informatyk, grajek, prezenter, mistrz ceremonii, wodzirej, fotograf, mediator, chorąży). Role są wymienne (np. co pół roku), pozwalają harcerzowi odkrywać swoje zainteresowania i możliwości, sprawdzać się, a zdobyte umiejętności przekazywać swojemu następcy w określonej roli.

Stały sposób postępowania w metodzie wymaga opracowywania i realizowania planów działania, a także ich sprawozdawania (refleksji) zarówno w działaniach indywidualnych jak i zespołowych na wszystkich szczeblach i we wszystkich strukturach ZHP.

Metoda harcerska jest pozytywna, tzn. że koncentruje się na rozwiązaniach, a nie na skali trudności. W metodzie harcerskiej stosuje się karę tylko w wyjątkowych zdarzeniach. Kara nie uczy nowych zachowań. Jest tylko sygnałem, że przy bezwarunkowej akceptacji osoby nie ma zgody na jej szkodliwe zachowania. Musi być adekwatna do przewinienia, nie może piętnować osoby karanego i może być wymierzona wyłącznie przez osobę posiadającą autorytet. Źle wymierzona kara jest nie skuteczna i sprzeczna z metodą - może niszczyć poczucie wartości własnej, samoakceptacji oraz może prowadzić do odrzucenia harcerskiego systemu wartości.

W metodzie ważna jest także metodyka zbiórek harcerskich, na czele z elementami takimi jak m.in.: * Zasady dobrej zbiórki: - Zasada logicznego ciągu (wszystkie elementy - formy są podporządkowane tematowi zbiórki) - Zasada tempa zbiórki (szybkie tempo różnorodnych elementów - form następujących po sobie) - Stałość elementów zbiórki (np. musztra, gawęda, piosenka, realizacja zadania, zakończenie) - Nauczenie czegoś nowego (nowe wiadomości, ćwiczenia fizyczne, umiejętności) - Zasada samodzielności i inicjatywy harcerzy (m.in. zmiana pełnionych ról, wybór własnych zadań)

*Rodzaje zbiórek (schemat metodyczny): - Zbiórki wprowadzające (uświadamiające problemy ważne - do podjęcia przez harcerzy) - Zbiórki uzupełniające (uzupełniające wiedzę, wzmacniające motywację do działania) - Propozycje podziału zadań na zastępy (wolny wybór, określenie ich zakresu, inne propozycje) - Zbiórki finałowe (z realizacją zadań podjętych przez zastępy i harcerzy) - Zbiórki podsumowujące (dokonuje się ocena wykonanych działań, postaw, nagradza się harcerzy) - Zbiórki sprawdziany (sprawdzające sprawność zwoływania, gotowość działania) - Zbiórki uroczyste (dostarczające głębokich przeżyć, świętowania wewnętrzne i państwowe).

* Zasady rytmu zbiórek: - zbiórka zastępu - 3 x w miesiącu, zbiórka drużyny - 1 raz w miesiącu, zbiórka drużyny w terenie (zwiad, wycieczka, rajd, zlot) - 1 raz na 2 miesiące, harce lub zlot zastępów drużyny - raz na kwartał, biwak pod namiotami (między pierwszym weekendem czerwca a pierwszym weekendem września), zimowisko, obóz (podobóz) drużyny; zbiórka rady drużyny (zastępu zastępowych) - 1 raz w miesiącu.

Źródła metody z różnych cywilizacji i kultur: - Grecja starożytna - demokracja, awanse społeczne od szeregowych, rygorystyczny system wychowania, służba ojczyźnie, obrzędowość, drama, teatr, gawędy, pląsy, pieśni, ogień, osiąganie poczucia szczęścia, epikurejska wzajemność jako podstawa etyki, wychowanie przeciwstawne nauczaniu

- Rycerskie kodeksy etyczne (chrześcijański, samurajski, po części indiański) - przyrzeczenie, słowo harcerza, służba i miłość ojczyzny, karność, honor, ochrona słabszych, niesienie pomocy - branie inicjatywy w trudnych sytuacjach, sprawiedliwość, zdrowie, tężyzna, wytrwałość, wiara w siebie, struktura organizacyjna, wiara w siebie, rycerz i patrol towarzyszący rycerzowi, spełnianie dobrych uczynków każdego dnia, nazewnictwo, zawołania, wartość sztandaru (proporca)

- Buddyzm - samodoskonalenie, praca nad sobą, równowaga emocjonalno-racjonalna, opanowanie, radzenie sobie ze stresem, pogoda ducha i ludzka życzliwość, szacunek dla przyrody, krąg - koło prawa, rytualizm, karman - zapłata za czyn (nagroda lub kara), niekrzywdzenie, prawdomówność, powstrzymywanie się od substancji odurzających (zdrowie ciała i umysłu), więź i przyjaźń (braterstwo), natura człowieka nie różni się od natury innych stworzeń (godła), pragnienie szczęścia (altruizm i miłująca dobroć) jest siłą napędową każdego działania, świadomość swojej wolności (wolnej woli), życie świadome, sensowne i pożyteczne dla innych

- Hinduizm - godła, barwy, numery, puszczaństwo indyjskie R. Kiplinga, prawa dżungli i gromady, niszmizm: ład - prawo - prawość, hierarchiczny ład społeczny, odpłata za uczynki, czystość w mowie i uczynkach, odczuwanie boga w przyrodzie, prace ręczne z motywami indyjskimi, nazewnictwo

- Plemiona Zulusów - kształtowanie charakteru, determinacja, dyscyplina, organizacja społeczna - kręgi, gromady, pionowa struktura organizacji, wychowanie zamiast nauczania, rygorystyczny trening sprawności fizycznej, wodzowie - silni przywódcy struktur, „osoba jest osobą dzięki innym osobom”

- Indianizm amerykański - totemizm, próby w rozwoju, wzrastanie, wodzostwo, puszczaństwo indiańskie E.T. Setona, traperstwo, obozownictwo, wychowanie zamiast nauczania, oddziaływanie na młodzież przy pomocy gawęd i ćwiczeń, samorząd chłopców, bandy - klany - szczepy, magiczny wpływ ogniska na więzi i obyczaje, relaksujący wpływ pieśni, tańca i pląsów, zdobywanie odznak na zasadzie prób, ideał bohaterski, pionierka, obozownictwo, honor, szacunek dla starszych, wiedza o zwierzętach, rozwój charakteru poprzez obserwacje zwierząt i całej przyrody

- Słowiańszczyzna (w harcerstwie) - wspólnoty rodowe, klany, wierzenia, laski, kult ognia, obrzędy

- Niemcy (F.L. Jahn) - grupy wiekowe, gimnastyka, podchody, wycieczki, gry ruchowe, stopnie na podstawie odbycia prób

Sokół w Polsce - „ w zdrowym ciele zdrowy duch”, jedność dla ojczyzny, „czyn a nie płaczliwy patriotyzm” , umiejętność życia dla ojczyzny, drużyny wspólne dla dorosłych i młodzieży

ZMP Zet - „rozwój idei wolności, równości i braterstwa”; Zarzewie - militaryzm, patriotyzm

Ogrody jordanowskie - ćwiczenia sprawności fizycznej i sensorycznej, „dawać zdrowie i radość poprzez gry w słońcu i na powietrzu”

Eleusis - duchowość, etyka, wolność woli, ćwiczenie silnej woli przez ćwiczenia fizyczne, „wstrzemięźliwość od hazardu, kart, rozpusty, tytoniu, alkoholu”

Skauting w całości (chrześcijaństwo - protestantyzm) - ponadto: skautowy militaryzm - jako szkoła wykuwania charakterów (a nie wojskowa praca ćwiczebna dla celów wojennych - błąd w rozumieniu idei skautowej i pierwowzoru harcerstwa zdominowanego przez Zarzewie, część Sokoła), wychowanie dla jutra, obozowanie czyli życie w polu, w lesie, w naturze jako sposób na umiejętność samodzielnego znajdowania własnej drogi w życiu, w każdej sytuacji.

Światowa myśl pedagogiczna zatacza krąg - tak daleko odeszła w granice absurdu teorii, medialnego populizmu, w wirtualną rzeczywistość, że istnieje głęboka potrzeba powrotu do natury człowieka i przyrody. Harcerstwo ponownie ma niebagatelną społeczną misję do spełnienia.

Notka o autorze: dr hm Tadeusz Perzanowski HR , były - szóstkowy w Srebrnych Orłach 27 A KDH, zastępowy Bizonów, drużynowy Leśnych Ludzi 27/3 KDH, drużynowy Kręgu Instruktorskiego, komendant: Zielonego Szczepu 27 KDH i Szczepu HZA „Krak” 44 KDH, kierownik: Wydziału Harcerskiego KCH, Wydziału Kształcenia i Pracy z Instruktorami GK, z-ca Naczelnika ZHP; obecnie -członek CHKSI, członek Zespołu ds. Duchowości oraz członek Komisji Historycznej Chorągwi Krakowskiej ZHP; członek Gromady „ Kruków” Kręgu „Czarnego Dębu”