Opis sytuacji

Podstawy programowe polskiej szkoły - na każdym etapie edukacji - zawierają treści wychowania patriotycznego i obywatelskiego, które generalnie są realizowane. 

 Społeczeństwo - według badania CBOS "społeczny wizerunek polskiej szkoły" z 2007 roku, dobrze ocenia realizację wychowania patriotycznego przez szkołę. Aż 62% respondentów określiło ją jako zdecydowanie dobrą lub raczej ddobrą.

Znacznie słabiej oceniana jest edukacja obywatelska w jej "aktywnym" aspekcie. Zaledwie 38% twierdzi, że szkoły przygotowują do aktywnego udziału w życiu swojej społeczności lokalnej, a 36%, że przygotowują do aktywnego uczestnictwa w życiu społecznym i politycznym kraju.

Szkoła jest instytucją wspierającą rodziców w wychowaniu, tworzącą sytuacje wychowawcze, sprzyjające kształtowaniu postaw. Choć nie może (nie powinna) zastąpić wychowania w domu, to jednak często się tego od niej oczekuje.

Analizując sytuację odnieśliśmy się do następujących obszarów wychowania patriotycznego i obywatelskiego:

1. Znajomość historii, tradycji, kultury, symboli.

2. Szacunek dla państwa, prawa, symboli narodowych.

3. Postawy - odpowiedzialność wobec wspólnoty, rzetelność, normy życia społecznego.

4. Poczucie tożsamości ze wspólnotą, ojczyzną.

5. Funkcjonowanie w grupie, negocjacje, rozwiązywanie konfliktów, podejmowanie decyzji.

6. Postawy pro-społeczne, dostrzeganie i rozwiązywanie problemów.

7. Świadome i aktywne uczestnictwo w życiu publicznym, znajomość instytucji i mechanizmów państwa, wybory, umiejętność interpretacji wydarzeń politycznych.

Wśród słabych stron szkolnej edukacji patriotycznej i obywatelskiej, a także jej zewnętrznych ograniczeń, wymieniliśmy następujące kwestie:

• Historia czasami nauczana jest jako sucha wiedza, bez odniesienia do wartości patriotycznych, emocji, postaw ludzi.
• Rzadko wychodzimy w pojęciu patriotyzmu poza "tradycję" i szacunek dla symboli - co powoduje, że uderzamy w patos i nie pociągamy młodzieży.

Trzeba pamiętać o pozostałych obszarach.

• Przeładowany program przedmiotów sprawia, że brak jest czasu na realizację ścieżek programowych (takich jak właśnie wychowanie patriotyczne, np. w ramach języka polskiego), głównym celem, jest przygotowanie uczniów do jak najlepszego zdania egzaminów kończących szkołę.
• Warunkiem działania każdego programu jest pasja i przygotowanie nauczyciela, tymczasem uczelnie nie przygotowują skutecznie do pełnienia roli wychowawczych w tym obszarze, studia są zbyt teoretyczne.
• Trudnością w kształtowaniu szacunku do państwa i jego symboli jest często okres buntu nastoletniego - zanegowanie autorytetów; z drugiej strony, nie wszyscy nauczyciele szanują uczniów, a co za tym idzie, nie tworzą dobrego przykładu.
• Klasy nie są dobrymi grupami - zespołami, w których można by łatwo kształtować poczucie tożsamości ze wspólnotą.
• System oświaty jest często przeciwko uczniowi - uczy kombinowania, nierzetelności (np. akceptacja ściągania); często można zauważyć brak konsekwencji wobec własnych regulaminów i zasad - przez co utrudnione jest kształtowanie postaw takich jak uczciwość, rzetelność. Poza tym rola rodziców w tym zakresie jest nie do zastąpienia przez instytucję szkoły.

Formalne zajęcia nie sprzyjają nauce funkcjonowania w grupie, rozwiązywania konfliktów, podejmowania decyzji. Uczniowie otrzymują zbyt małą samodzielność, lub przeciwnie - postawieni przed wyzwaniem samodzielności, nie potrafią jej sprostać, gdyż nie zostali do tego wcześniej przygotowani. Aby skuteczniej oddziaływać w zakresie wychowania patriotycznego, szkoła mogłaby:  

• Stosować jak najwięcej form, w których uczniowie będą mogli "przeżyć"; spotkanie z historią i kulturą Polski, czy też zrozumieć znaczenie symboli.
• Kształtować postawę szacunku - od szacunku do siebie, poprzez szacunek do najbliższego otoczenia i środowiska do szacunku do Ojczyzny (bardziej lub mniej uświadomione i zaakcentowane) oraz kłaść nacisk na wychowanie przez przykład wychowawcy.
• Stwarzać okazje do podejmowania przez uczniów odpowiedzialności za zespół i podejmowanie decyzji, a także podkreślać znaczenie odpowiedzialności za swój własny rozwój.
• Zwiększyć utożsamianie się nauczycieli z odpowiedzialnością za realizację istniejącego systemu wychowawczego oraz lepiej ich przygotować do tej roli.
• Przy szacunku dla cudzych poglądów powinna też kształtować krytyczne myślenie oraz świadomość wyboru: od wyboru programu TV po przyszły wybór władz.  
• Wykorzystywać fakt, że często poza lekcjami, na zawodach i konkursach zewnętrznych rodzi się poczucie przynależności i wspierania własnej szkoły/klasy.
• Kłaść większy nacisk na kształtowanie aktywnych postaw obywatelskich, takich jak angażowanie się w rozwiązywanie problemów wspólnoty lokalnej (np. poprzez zachęcanie do wolontariatu, wybory samorządu szkolnego).

Harcerstwo może wspierać szkołę w realizacji programu wychowania patriotycznego:  

• Przez przygotowanie i aktywny udział w uroczystościach patriotycznych, zgodny z metodą harcerską (nie samo "stanie"; pod pomnikiem), dawać szansę przekazania treści przez rówieśników i w atrakcyjnej formie.  
• Kształtować postawę pro-europejską dzięki takim działaniom jak Dzień Myśli Braterskiej, wymiany, imprezy międzynarodowe, poznawanie innych tradycji.
• Promować szacunek dla wartości, które są niepopularne wśród młodzieży (PPH), szacunek dla symboli państwowych, harcerskich, sztandarów, proporców, munduru.
• Kształtować umiejętności podejmowania demokratycznych decyzji poprzez zjazdy hufców, w których uczestniczy młoda kadra.
• Budować więzi, które trwają i mogą być wzorem poczucia wspólnoty i odpowiedzialności za grupę, której jest się członkiem.
• uczyć odpowiedzialności, samodzielności, przygotowywać osoby, które są bardzo aktywne w szkole przy kierowaniu projektami, organizowaniu imprez, działaniach samorządu, a przez to przekazują to doświadczenie innym rówieśnikom.
• Przy swojej apolityczności - uczyć postaw obywatelskich i podejmowania świadomych decyzji - duże pole popisu dla wędrowników.